Το τέλος

Άννα Ζέγκερς, εκδ. Άγρα, μτφ. Γιώργος Δεπάστας.

"... Ποτέ δε θέλησα τη θανάτωση ανθρώπων. Η ενοχή μου είναι απόρροια της υπακοής μου και η υπακοή επαινείται ως αρετή. Αυτή την αρετή μου καταχράστηκαν οι αρχηγοί των ναζί. Αλλά καθώς δεν ανήκω στους αρχηγούς, είμαι θύμα και μόνον αυτοί θα έπρεπε να τιμωρηθούν".

Άντολφ Άιχμαν

Η Γερμανίδα Άννα Ζέγκερς (1900-1983) από το 1933 έως το 1947 ζούσε σε διάφορες χώρες κυνηγημένη από το ναζιστικό καθεστώς. Μετά τον εμπρησμό του Ράιχσταγκ μεταναστεύει στη Γαλλία μέσω Ελβετίας. Με την εισβολή των Γερμανών καταφέρνει να φύγει από τη Μασσαλία για την Μαρτινίκα, από κει για τον Άγιο Δομήνικο και τη Νέα Υόρκη, όπου το FBI της απαγορεύει την είσοδο ως κομμουνίστριας. Τελικά τον Ιούλη του 1941 εγκαθίσταται στο Μεξικό και μένει μέχρι το 1947, οπότε επιστρέφει στο Βερολίνο. Την εποχή της εξορίας της έγραψε μερικά από τα καλύτερα έργα της, όπως "Ο έβδομος σταυρός", "Τράνζιτο", "Η εκδρομή των κοριτσιών που χάθηκαν". Το τελευταίο είναι ένα από τα διαμαντάκια της γερμανικής λογοτεχνίας και κυκλοφορεί στα ελληνικά από την Άγρα.

Στην "Εκδρομή των κοριτσιών που χάθηκαν" (19/20), με αφορμή μια εκδρομή με τις φίλες της την εποχή της εφηβείας της, συνθέτει ένα ρέκβιεμ για τις δεκαπέντε αυτές κοπέλες, που στο άνθος της ηλικίας τους χάθηκαν κατά τη διάρκεια της γερμανικής τραγωδίας. Εκτοπίσεις, αυτοκτονίες, βομβαρδισμοί, βασανιστήρια, καταδόσεις... Με εντυπωσιακό τρόπο η Ζέγκερς κινείται ταυτόχρονα στο παρελθόν και στο παρόν και επιδεικνύει την αφηγηματική της δεινότητα.

"Το τέλος" εκτυλίσσεται στη Γερμανία λίγο μετά τη λήξη του πολέμου. Την εποχή που η χώρα προσπαθεί να ανοικοδομηθεί, ο Τσίλλιχ, ένας από τους αιμοσταγείς φύλακες των στρατοπέδων συγκέντρωσης, αναγνωρίζεται από ένα από τα θύματά του. Μπροστά στον επικείμενο κίνδυνο, το σκάει και περιπλανιέται κρύβοντας την ταυτότητά του. Περιπλανιέται προσπαθώντας είτε να βρει εργασία στα εργοτάξια της υπαίθρου είτε να κρυφτεί ανάμεσα στους απελπισμένους των ερειπωμένων πόλεων. Κι όμως ο Τσίλλιχ λαχταρά την ειρήνη, την ηρεμία...

"... δε νοσταλγούσε τίποτε άλλο εκτός από το να σπέρνει και να θερίζει, να έχει γαλήνη και ηρεμία κάτω από έναν σιωπηλό ουρανό -ή κάποια άλλη δουλειά που θα μπορούσες να την κάνεις ήρεμα, χωρίς να σε τρομοκρατούν ξαφνικά ή να σε κατασκοπεύουν αδιάκοπα ή να σε καλούν το βράδυ να λογοδοτήσεις".

Η Ζέγκερς με δαιμόνιο τρόπο παρασύρει τον αναγνώστη να ταυτιστεί με τον καταδιωκόμενο Τσίλλιχ επιθυμώντας τη λήθη και τη γαλήνη. Είναι εντυπωσιακός ο τρόπος με τον οποίον ο πρώην κάπο του στρατοπέδου συγκέντρωσης προδίδεται παρά τις προσπάθειές του να περνάει απαρατήρητος. Προδίδεται όμως λόγω του υπερβολικού του ζήλου για εργασία! Ο Τσίλλιχ έπιασε δουλειά σ' ένα νταμάρι, όπου δούλευε όσο τρεις μαζί. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να προαχθεί σε αρχιεργάτη και να καταπιέζει τους εργάτες να αποδώσουν λες και βρίσκονταν σε στρατόπεδο εργασίας...

Ο άλλοτε κυνηγός είναι τώρα ο κυνηγημένος. Παντού βλέπει την απειλή. Έχει γίνει ένα με τον φόβο. Σε μια χώρα όπου η λέξη "ενοχή" έχει εξαπλωθεί σα μούχλα πάνω σε μια υγρή επιφάνεια δεν υπάρχει τόπος ασφαλής για τον Τσίλλιχ. Πρέπει να είναι παντού προσεκτικός και να φυλάγεται από τους πάντες. Ακόμα και πρώην σύντροφοί του θα μπορούσαν να τον καταδώσουν προκειμένου να θεωρηθούν οι ίδιοι αθώοι.

"... βγήκε στο δρόμο παραπατώντας. Ήταν παγωμένος από τον ιδρώτα. Ποτέ στη ζωή του δεν είχε εκτεθεί σε τέτοιο φόβο. Αυτή η μηδαμινή ζωή δεν άξιζε καν έναν τέτοιο φόβο. Άλλοτε φανταζόταν πως η πατρίδα του ήταν απέραντη, πως με κάθε ανάσα μεγάλωνε, κατάπινε όλη τη γη, κομμάτι κομμάτι. Μεμιάς είχε γίνει αγνώριστη, ζαρωμένη, όπως προηγουμένως το πρόσωπό του".
Η αφήγηση της Ζέγκερς έχει τρομακτική δύναμη. Οδηγεί το θύμα της, άσφαλτα, στο πεπρωμένο του. Η γραφή της είναι λιτή και πυκνή. Η σκιαγράφηση των χαρακτήρων μοναδική. Έχει το μέγεθος μια νουβέλας κι έτσι το χαρακτηρίζουν αλλά προσωπικά το θεωρώ μυθιστόρημα και μάλιστα εξαιρετικό. Άλλωστε δε νομίζω να κατάλαβα ποτέ, πλήρως, τη διαφορά τους.

Η συγγραφέας δεν καταδικάζει και δεν κρίνει κανέναν. Απλά αφηγείται και περιγράφει με ευαισθησία τους ανθρώπους εκείνης της εποχής φωτίζοντας τις λεπτομέρειες που βρίσκονται στη σκιά. Πόσο ένοχος είναι ο κάθε Τσίλλιχ; Πόσο κοντά μας βρίσκεται; Πρέπει να καταδικαστεί; Είναι θύτης ή θύμα; Η Άννα Ζέγκερς δεν απαντά. Αφήνει τον αναγνώστη να βγάλει τα συμπεράσματά του.

Αλήθεια, πόσο μακριά βρίσκεται εκείνη η εποχή απ' τη δική μας; Ποιος είναι τόσο αφελής ώστε να πιστέψει ότι με το τέλος του ναζισμού έπαψε ο κίνδυνος του ολοκληρωτισμού, στη σύγχρονη κι ανεπτυγμένη κοινωνία μας; Είναι σφάλμα, όπως υποστήριζε η Άρεντ, να αποδοθεί στα ναζιστικά εγκλήματα ένα "σατανικό μεγαλείο". Οι οικονομικές κρίσεις και οι συνέπειές τους, η εργασιακή τρομοκρατία, η ξενοφοβία κι ο ρατσισμός θα μπορούσαν να είναι μερικές μόνο από τις συνιστώσες μιας πιθανής μελλοντικής θηριωδίας...

Σημειώσεις: Η πρώτη φωτογραφία είναι από τη βομβαρδισμένη Δρέσδη, η δεύτερη από την είσοδο του στρατοπέδου συγκέντρωσης στο Τερεζίενσταντ με την επιγραφή: Arbeit macht frei δηλ. "Η εργασία απελευθερώνει". Ο Άντολφ Όττο Άιχμαν ήταν Γερμανός αξιωματικός, που είχε καταφύγει στην Αργεντινή μετά την ήττα και πιάστηκε από Ισραηλινούς πράκτορες για να καταδικαστεί σε θάνατο και να εκτελεστεί το 1962 στο Ισραήλ. Τη δίκη του παρακολούθησε η Χάννα Άρεντ και έγραψε το βιβλίο: Ο Άιχμαν στη Ιερουσαλήμ - έκθεση για την κοινοτοπία του κακού (εκδ. Νησίδες).

Κάποιες από τις περιπλανήσεις του Τσίλλιχ μες στις ερειπωμένες πόλεις, μου θύμισαν έντονα την εξαιρετική ταινία του Ρομπέρτο Ροσελίνι "Γερμανία έτος μηδέν" (1948!) ενώ κάποιες σκέψεις μου πάνω στο θέμα της ενοχής, μοιραία, μου έφεραν στο νου την πρόσφατη ταινία "Σφραγισμένα χείλη" (The reader) του Στήβεν Ντάλντρι. (17/20)