Αντιποίησις αρχής - 2

Αλέξανδρος Κοτζιάς, εκδ. Κέδρος.

"Η ειρήνη, ακόμα και στα πιο μικρά γρανάζια της, κάνει σιωπηρά πόλεμο"
Μισέλ Φουκώ

"Και λέω πως άμα είναι δυο χιλιάδες ποντίκια τουμπανιασμένα δέκα χιλιάδες ποντίκια ψόφια ως εκατό χιλιάδες τουμπανιασμένα ψοφίμια κάργα το μπουντρούμι του Αλήπασα θε να βρωμάει πολύ ο ατμοσφαιρικός αγέρας, έτσι;..."

Ο Μένιος Κατσαντώνης ή Καρδερίνης ή Μοναχομουρμούρας, εγκληματίας με βεβαρημένο ποινικό μητρώο και ταυτόχρονα χαφιές όλων των κατεστημένων που πέρασαν από την Ελλάδα, από την Κατοχή έως το Πολυτεχνείο, είναι ο κεντρικός ήρωας γύρω απ' τον οποίο στρέφεται η αφήγηση της "Αντιποιήσεως αρχής". Παρακολουθούμε τη δράση του ενώ υπηρετεί στο πολιτικό τμήμα της ΕΣΑ, κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Πολυτεχνείου: 14, 15 και 16 (έως τα ξημερώματα της 17ης) Νοεμβρίου 1973. Ο Μένιος μπλέκει τις προσωπικές του περιπέτειες με τις επαγγελματικές του υποχρεώσεις και κινδυνεύει να χάσει τα πάντα: το σπίτι του, το όνομά του, ακόμα και τη ζωή του. Αυτός "ο δεξιοτέχνης της επιβίωσης" και παρατρεχάμενος οποιασδήποτε παράταξης μπορούσε να του εξασφαλίσει το μέλλον αλλά και το παρόν, δε διστάζει μες στην απόγνωσή του να προσεγγίσει ακόμη και την αντίθετη παράταξη, κάτι που είχε άλλωστε κάνει και στις αρχές του Εμφυλίου.

Ο Κοτζιάς για μια ακόμη φορά επιλέγει έναν "αρνητικό" ήρωα και μας παρουσιάζει τα γεγονότα του Πολυτεχνείου ειδωμένα από την αντίπερα όχθη. Όσον αφορά στην επιλογή των ηρώων του, ο ίδιος γράφει σε ένα κείμενό του:

"Ο σπεκουλαδόρος, π.χ., δεν είναι μια μάστιγα της κοινωνίας μας; Ο αφελληνισμένος παράγων της οικονομικής ολιγαρχίας... Ύστερα είναι ο χαφιές, βασικό στοιχείο του εθνικού μας βίου στα τελευταία 50 χρόνια. Ο σφαγέας και ο βασανιστής, χιλιάδες άνθρωποι μαρτύρησαν και σκοτώθηκαν στον τόπο μας, κάποιοι είναι οι θύτες, βέβαια. Είναι και ο συμβιβασμένος, επίσης βασικό στοιχείο της ζωής μας. Έξυπνοι που κάνουν το κορόιδο "των οικιών ημών εμπιπραμένων", άλλοι που φροντίζουν να το 'χουν δίπορτο σε κάθε κατάσταση. Ή και ο δοσίλογος. Τι απόγιναν, αλήθεια, όλοι εκείνοι οι ειδεχθείς συνεργάτες των δυνάμεων κατοχής, έρεψαν στις φυλακές μετανιώνοντας για τα κρίματά τους ή μήπως απεναντίας εξελίχθηκαν σε άσπιλους στυλοβάτες του κατεστημένου;"

Για τον Κοτζιά ο Εμφύλιος, Τριακονταετή πόλεμο τον ονομάζει, κρατάει μέχρι το 1973. Αλήθεια, αναρωτιέμαι κι εγώ με τη σειρά μου, είμαστε απόλυτα βέβαιοι ότι έχει τελειώσει; Μήπως ο Μένιος - "η ζωή είναι μια βιοπάλη", ο συνονόματος ξάδελφός του ο υπουργός κι ο φιλόδοξος λοχαγός δεν είναι απλά και μόνο χαρακτηριστικά πρόσωπα εκείνης της πολυτάραχης εποχής αλλά συστατικά της δυναμικής που έχει και η σημερινή μας "ελληνικότατη" κοινωνία;

Η αφήγηση είναι πολύ ιδιόμορφη. Πρόκειται για ένα πλέξιμο τριτοπρόσωπης αφήγησης με εσωτερικούς μονόλογους του Μένιου, οι οποίοι γίνονται ένα με αυτήν, χάρη σε γραμματικές και συντακτικές ακροβασίες. Αυτή η γραφή δίνει τη δυνατότητα για συνεχή άλματα απ' το παρόν στο παρελθόν ενώ η γλώσσα, ένα απίστευτο κράμα πρόστυχης αστικής και μπασταρδεμένης λαϊκής με άφθονα "καθαρευουσιάνικα" και βωμολοχίες του υπόκοσμου, δίνει ανάγλυφα τη σύγχυση των ηρώων. Όσο για τον εσωτερικό μονόλογο, που όσο ο ήρωας φτάνει σε αδιέξοδο καταλαμβάνει όλο και περισσότερη έκταση σε βάρος του τριτοπρόσωπου λόγου αυξάνοντας την ένταση του έργου, οδηγεί τελικά την αφήγηση σε ένα πυρετικό παραλήρημα.
Θα μπορούσα να γράφω ένα σωρό πράγματα που με εντυπωσίασαν σ' αυτό το αριστουργηματικό μυθιστόρημα αλλά αυτά είναι αρκετά νομίζω. Άλλωστε τα περισσότερα τα έχει επισημάνει με κάθε λεπτομέρεια ο αείμνηστος Παύλος Ζάννας στο εξαιρετικό δοκίμιό του για το βιβλίο.

Σημειώσεις: Το δοκίμιο του Ζάννα βρίσκεται στον τόμο: Πετροκαλαμήθρες (Δοκίμια και άλλα 1960-1989), εκδ. Διάττων. Πολύ ενδιαφέροντα δοκίμια για το μυθιστόρημα αλλά και για το έργο του Κοτζιά γενικότερα, υπάρχουν επίσης στο "Αφιέρωμα στον Α. Κοτζιά", εκδ. Κέδρος και στη Νέα Εστία (τεύχος 1751). Ο πίνακας είναι του Γιάννη Ψυχοπαίδη. (20/20)