548 ημέρες με άλλο όνομα

Ροζίνα Ασσέρ-Πάρδο, εκδ. Γαβριηλίδης.

"Καλά θα κάνετε να μην τους πείτε ότι μερικές φορές διαφορετικές πόλεις διαδέχονται η μία την άλλη στον ίδιο χώρο και με το ίδιο όνομα, ότι γεννιούνται και πεθαίνουν χωρίς να γνωρίσει η μία την άλλη, χωρίς να επικοινωνήσουν μεταξύ τους".

Καλβίνο (Οι αόρατες πόλεις)

Στις αρχές του '80 έζησα για ένα χρόνο περίπου στη Θεσσαλονίκη, ως φοιτητής, περπατώντας την απ' άκρη σ' άκρη. Δεν είχα συναντήσει τίποτα που να μαρτυρά τον αλλοτινό χαρακτηρισμό της ως "Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων". Κι όμως, έως τα 1943 ζούσαν σ' αυτή την πόλη κάπου 50.000 Εβραίοι, σχεδόν το 1/4 των κατοίκων της. Το 96% αυτών εξοντώθηκαν μαζικά από τους Γερμανούς στο Άουσβιτς. Ποσοστό μεγαλύτερο κι απ' αυτό του Βερολίνου...

"Πρωτεύουσα προσφύγων" την χαρακτηρίζει ο Γιώργος Ιωάννου κι ήταν δικό του το πρώτο κείμενο που διάβασα κι αναφερόταν στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Ήταν ένα εξαιρετικό διήγημα: "Το κρεββάτι", όπου περιγράφει τη λεηλασία ενός διαμερίσματος Εβραίων από γείτονες. Οι σκηνές κατά τις οποίες οι γείτονες άρπαζαν έως και πράγματα εντελώς άχρηστα γι' αυτούς παρέπεμπαν σε λυντσάρισμα... "Είχαν βγάλει ως και τις πόρτες από το διαμέρισμα των Εβραίων". Με αφορμή αυτό το διήγημα ανακάλυψα ότι η Θεσσαλονίκη δεν ήταν μόνον η πόλη των προσφύγων της Μικρασίας ούτε και του Μεγαλέξανδρου (δεν υπήρχε καν όσο ζούσε) αλλά και μια Εβραιούπολη! Αρκετά χρόνια αργότερα ανακάλυψα και τον πιο πετυχημένο χαρακτηρισμό της: "Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων", τίτλος βιβλίου του Μαρκ Μαζάουερ για την πόλη...

"Στις 25 Φεβρουαρίου μας έβαλαν κοκάρδες. Αυτές οι κοκάρδες ήταν κάτι κίτρινι αστέρες. Κανείς δεν πήγε εκείνη την ημέρα σχολείο. Εγώ όμως και η αδερφή μου πήγαμε".

Η δεκάχρονη Ροζίνα Πάρδο μαζί με τα δύο αδέλφια της και τους γονείς της δραπετεύουν από το γκέτο της Θεσσαλονίκης και κρύβονται σε σπίτι χριστιανών συμπολιτών τους, στην καρδιά της πόλης, κοντά στο αρχηγείο των Γερμανών, προστατευμένοι από έναν Αυστριακό. Στην κρυψώνα τους έμειναν 548 μέρες, από τον Απρίλη του 1943 έως τον Οκτώβρη του 1944. Κατά τη διάρκεια αυτών των ημερών κρατούσε ένα ημερολόγιο με άλλο όνομα καθώς "φοβόντουσαν ακόμη και να προφέρουν τα ονόματά τους". Το μικρό αυτό βιβλίο μεταφέρει όλο το κλίμα της εποχής των διωγμών των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και μάλιστα με διττό τρόπο: Με τη ματιά της μικρής έγκλειστης αλλά και με τη ματιά μετά από 55 χρόνια της Ροζίνας Ασσέρ-Πάρδο.

"Ξαφνικά ένα Σάββατο φώναξαν όλους τους Ισραηλίτας από 18 έως 45 ετών. Η ημερομενία ήταν 11 Ιουλίου. Ήμουν στο κρεββάτι με λεμά. Έτρεμα απ' τον φόβο μου γιατί ήταν κι ο μπαμπάς μέσα. Ήμουν κατακίτρινη απάνω στο κρεββάτι".

11 Ιουλίου 1942, σύμφωνα με διαταγή της Κομμαντατούρ, όλοι οι Εβραίοι άρρενες 18-45 ετών συγκεντρώνονται στην πλατεία Ελευθερίας. Η ανυπακοή σήμαινε σύλληψη κι εκτέλεση. Στη συνέχεια τους περιορίζουν μαζί με τις οικογένειές τους σε γκέτο και μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο τους στέλνουν με τρένα στο Άουσβιτς. Διευθυντής της στρατιωτικής διοίκησης της πόλης ήταν τότε ο Μαξ Μέρτενς, ο οποίος τη δεκαετία του '50 είναι διοικητικό στέλεχος του υπουργείου Δικαιοσύνης της Ομοσπονδιακής Γερμανίας. Το 1957 ο Μέρτενς επισκέπτεται την πόλη που ρήμαξε αλλά κάποιοι τον αναγνωρίζουν κι ένας ευσυνείδητος εισαγγελέας παρά τις αντιδράσεις της κυβέρνησης Καραμανλή και της γερμανικής πρεσβείας εκδίδει ένταλμα σύλληψης για εγκλήματα πολέμου. Καταδικάζεται σε 25 χρόνια κάθειρξη αλλά μετά από 7 μήνες και μετά από αλλεπάλληλες νομοθετικές ρυθμίσεις της πανικόβλητης κυβέρνησης, απελευθερώνεται και στέλνεται στη Γερμανία για νέα δίκη, οπότε κι αθωώνεται. Ο ίδιος υποστήριξε στη δίκη του, ότι μέλη της κυβέρνησης Καραμανλή υπήρξαν στενοί συνεργάτες του καθ' όλη τη διάρκεια της Κατοχής, στη Θεσσαλονίκη. Μάλιστα σε συνέντευξή του σε περιοδικό (Der Spiegel) κατονόμασε μερικούς απ' αυτούς: Δημήτρης Μακρής, υπουργός Εσωτερικών, διορισμένος από τους Γερμανούς δικηγόρος Ελλήνων στα στρατοδικεία, η σύζυγός του Δοξούλα Μακρή, γραμματέας του Μέρτενς και ο Γεώργιος Θέμελης, υφυπουργός Άμυνας της κυβέρνησης αλλά διορισμένος νομάρχης Θεσσαλονίκης κατά την Κατοχή! Κοντολογής, αρκετοί "χριστιανοί" συνεργάστηκαν στην τόσο "πετυχημένη" εξολόθρευση των Εβραίων και στη συνέχεια πλούτισαν εκμεταλλευόμενοι τις περιουσίες τους.

Το βιβλίο της Ασσέρ-Πάρδο πρωτοκυκλοφόρησε στα 1999 κι ως τότε κανείς από τους φίλους, τους γνωστούς της και προπαντός τα παιδιά της δεν ήξεραν τίποτα απ' όλα αυτά. Γιατί άργησε τόσο;

"Γιατί θέλησα ν' αποδιώξω την εικόνα του θανάτου από το μυαλό μου. Γιατί η οργή και η αγανάκτηση που ένιωθα όταν τα έγραφα μ' απωθούσε από την ανάμνησή τους. Γιατί στην αλυσίδα της διαδοχής είχε σπάσει ένας κρίκος. Δεν βίωσα το θάνατο των γιαγιάδων μου, και τούτο το γεγονός μ' έσπρωχνε με παθιασμένη δύναμη στη ζωή..."

Στη διάρκεια μιας έκθεσης για τα κρυμμένα παιδιά στην Ελλάδα της Κατοχής η ιστορία της έγινε γνωστή: "Με ταύτισαν και μ' αναγνώρισαν ως ζωντανό τεκμήριο..." όπως γράφει και η ίδια.

Παρόλο που η Ροζίνα Πάρδο δεν είναι επαγγελματίας συγγραφέας, η γραφή της είναι εξαιρετική. Γράφει την ιστορία της απλά, όσο γίνεται αποστασιοποιημένα, χωρίς μελοδραματισμούς και η συγκίνηση απορρέει περισσότερο απ' αυτά που επιλέγει να μην πει παρά απ' αυτά που λέει. Ο πόνος (μνησιπήμων) είναι πια κατασταλαγμένος, δεν υπάρχει οργή ή απαίτηση για τιμωρία. Χαρακτηριστικά αναφέρω ότι για την υπόθεση Μέρτενς δεν γράφει παρά δυο-τρεις αράδες. Αντίθετα, παντού φαίνεται η αγάπη της για τις μεγάλες και μικρές χαρές της ζωής. Το κείμενο ξεχειλίζει από αγάπη κι ανθρωπιά. Γράφει αυτές τις αναμνήσεις για να δείξει τελικά πόσο πολύτιμο αγαθό μπορεί να είναι η ζωή...

"Γυρνώντας πίσω τον χρόνο, κι ατενίζοντας την άβυσσο των αιώνων, νιώθω σα να 'χω ζήσει χιλιάδες χρόνια... Είμαι η γυναίκα της Βίβλου, της αρχαίας Ελλάδας και της χριστιανικής εποχής... Σε όλα τούτα τα χρόνια ονειρεύομαι μια πανανθρώπινη ρομαντική ειρήνη..."

Σημειώσεις: Ο πίνακας της Θεσσαλονίκης είναι του Γιάννη Σταύρου. Η φωτογραφία εποχής είναι από τη συγκέντρωση των Εβραίων στην πλατεία Ελευθερίας. Στην τελευταία φωτογραφία είναι το μνημείο για το Ολοκαύτωμα του γλύπτη Nandor Glid, που στήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1997, όχι και σε ιδιαίτερα κεντρικό σημείο. Μόνο τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει και γίνονται όλο και πιο συχνές αναφορές στους Εβραίους της πόλης. Πού να βρουν θέση στην πόλη του Μεγαλέξανδρου, της Ορθοδοξίας και... του Ψωμιάδη! Για την ιστορία της Θεσσαλονίκης θα πρότεινα το εξαιρετικό βιβλίο του Mark Mazower, εκδ. Αλεξάνδρεια. Το βιβλίο: 548 ημέρες με άλλο όνομα-Θεσσαλονίκη 1943-Μνήμες πολέμου, μας το δώρισε η ίδια η κα Ροζίνα Ασσέρ-Πάρδο, που εδώ και πάρα πολλά χρόνια είναι γειτόνισσά μας στο εξοχικό μας, στο Σούνιο. Και φυσικά... ούτε κι εμείς γνωρίζαμε την ιστορία της.