Πέμπτη 30 Ιουνίου 2011

Αδριανού απομνημονεύματα - 1

Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, εκδ. & μτφ. Χατζηνικολή.






"Όλα μάς ξεφεύγουνε, και όλοι, και μεις οι ίδιοι"











Εδώ και πάρα πολλά χρόνια οι εκδόσεις Χατζηνικολή ήταν ταυτισμένες, στη βιβλιοφιλική μου συνείδηση, με την Γιουρσενάρ. Επιπλέον, και η ίδια η Ιωάννα Χατζηνικολή, που έχει μεταφράσει τα περισσότερα έργα της, μου θύμιζε φυσιογνωμικά την Γαλλίδα (ή Βελγίδα αν προτιμάτε) δημιουργό. Οι μεταφράσεις της μάλιστα ήταν πολυπαινεμένες από πολλούς Έλληνες κριτικούς, αρχής γενομένης από τον Κ.Θ. Δημαρά, ο οποίος δήλωνε και προσωπικός φίλος της Γιουρσενάρ, όπως άλλωστε και η μεταφράστρια. Αναρωτιέμαι πόσοι απ' αυτούς που τις επαινούσαν είχαν μπει στον κόπο να τις διαβάσουν μαζί με το πρωτότυπο. Αλλά και το ελληνικό κείμενο αν διαβάσει κανείς προσεκτικά, θα διαπιστώσει ότι σε πολλά σημεία δεν βγάζει νόημα... Κι όμως το γαλλικό χαρακτηρίζεται από σαφήνεια και διαύγεια.


Γράφει ο άρρωστος Αδριανός, στις πρώτες σελίδες του βιβλίου, για το νερό: "Ως την αγωνία κι ανακατεμμένο με την πίκρα των τελευταίων φαρμάκων, θα προσπαθώ να νιώθω τη δροσερή του αγευστιά πάνω στα χείλη μου". Τι θέλει να πει; Με τη λέξη αγωνία μεταφράζει τη γαλλική λέξη agonie, που μπορεί να προέρχεται ετυμολογικά από τη λέξη αυτή αλλά σημαίνει την επιθανάτια αγωνία, δηλαδή τη στιγμή του θανάτου! Και το πρόβλημα γίνεται μεγαλύτερο καθώς η agonie χρησιμοποιείται καμιά δεκαριά φορές στο κείμενο, με αποκορύφωμα τη σελίδα 231, όπου σύμφωνα με τη μεταφράστρια ο Όσιρις είναι ο "θεός των αγωνιών"...


Άστοχες μεταφραστικές επιλογές, συνεχή λάθη (σχεδόν σε κάθε σελίδα), παραλείψεις φράσεων ή και ολόκληρων προτάσεων, προχειρότητα... Και να σκεφτεί κανείς ότι πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα του εικοστού αιώνα. Η αλήθεια είναι πως ήμουν υποψιασμένος καθώς είχα, πριν αρκετό καιρό, διαβάσει μια άλλη μετάφρασή της από τα αγγλικά (Ο μεγάλος Γκάτσμπι) και η οποία κατέληξε στην ανακύκλωση. Εδώ το αποτέλεσμα δεν ήταν τόσο τραγικό και το βιβλίο παρέμεινε στη βιβλιοθήκη μου, αν και καταμουτζουρωμένο από τις διορθώσεις.


Η Γιουρσενάρ (1903-1987) έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής στο Μέην, στις ΗΠΑ, σε ένα μικρό νησάκι του Ατλαντικού. Το 1939, λόγω της απειλής του πολέμου, η μεταφράστριά της, Γκρέης Φρικ (Grace Frick), την προσκάλεσε να μείνει στην Αμερική. Αγαπήθηκαν τόσο πολύ, που έκτοτε έζησαν μαζί, στο νησί των Έρημων λόφων, μέχρι το θάνατο της Φρικ, το 1979.


Στο Σημειωματάριο, που συμπληρώνει τα Απομνημονεύματα του Αδριανού, η συγγραφέας γράφει: "Αυτό το βιβλίο δεν είναι αφιερωμένο σε κανένα. Θα έπρεπε να ήταν αφιερωμένο στον G.F ..., και θα ήταν, αν δεν υπήρχε κάτι άκοσμο σε μια προσωπική αφιέρωση μπροστά από ένα έργο από το οποίο προσπαθούσα να σβυστώ. Αλλά και η μεγαλύτερη αφιέρωση θα παρέμενε πολύ ατελής και πολύ κοινός τρόπος για να τιμήσω μια φιλία τόσο λίγο κοινή. Όταν επιχειρώ να προσδιορίσω αυτό το αγαθό που μου έχει δοθεί από τόσα χρόνια, λέω πως ένα τέτοιο προνόμιο, όσο κι αν είναι σπάνιο, δεν μπορεί να είναι παρ' όλ' αυτά μοναδικό..." και συνεχίζει να μιλάει υπαινικτικά και με στοργή για την Γκρέης. Βέβαια στα γαλλικά δεν μπαίνει άρθρο μπροστά στο όνομα και ενδεχομένως η Χατζηνικολή, αν και φίλη, δεν ήξερε την Φρικ και υπέθεσε ότι πρόκειτο για άνδρα. Στην επόμενη όμως σελίδα συνεχίζει να μιλάει για την Γκρέης και μάλιστα την στιγμή που επισκέφτηκε μαζί της την Έπαυλη του Αδριανού:"Ο G... και γω βρεθήκαμε μπροστά στο καλαμένιο κρεββάτι ενός βοσκού..." Εδώ όμως δεν υπάρχει δικαιολογία καθώς το "βρεθήκαμε" αποδίδει μια γαλλική μετοχή η οποία με την κατάληξή της δηλώνει ξεκάθαρα ότι αφορά σε δύο γυναίκες. Όμως η Χατζηνικολή επιμένει και συνεχίζει με το ίδιο πείσμα και πιο κάτω ακόμη...


Δυστυχώς έχω κι άλλα βιβλία της Γιουρσενάρ μεταφρασμένα από την Χατζηνικολή και πολύ φοβάμαι ότι θα συναντήσω τα ίδια προβλήματα. Οι εκδόσεις της, προφανώς, έχουν την αποκλειστικότητα των πνευματικών της δικαιωμάτων αλλά ακόμη κι αν δεν την είχαν, ποιος θα δοκίμαζε να ξαναμεταφράσει ένα βιβλίο του οποίου η πρώτη μετάφραση έχει λάβει τόσα εγκώμια;











Σημείωση: Στη φωτογραφία η Γιουρσενάρ με την Γκρέης Φρικ.



13 σχόλια:

Johnny Panic είπε...

Σαν έχεις τέτοιους φίλους,τι να τους κάνεις τους εχθρούς,δηλαδή! Αδίστακτη η μεταφραστική ασυδοσία,μέχρι και το φύλο σού αλλάζει! freaky!
Και τώρα το ερώτημα: εγώ που δεν γνωρίζω γαλλικά,τι να κάνω; Να επιχειρήσω την ανάγνωση αυτού του θρυλικού έργου ή να το αφήσω να αναπαύεται ανέγγιχτο κι οχυρωμένο στον χώρο του μύθου;
(πιθανή απάντηση: να μάθω γαλλικά)

ναυτίλος είπε...

Το ερώτημά σου μ' έχει απασχολήσει και μένα πολύ συχνά... Σίγουρα η απόλαυση είναι μεγαλύτερη αν γνωρίζεις γαλλικά αλλά και πάλι σαφώς μικρότερη όταν δεν είναι μητρική σου γλώσσα και τα έχεις μάθει από βιβλία. Αν πάλι το διαβάσεις ελληνικά θα απολαύσεις κάποια αποσπάσματα και την "δομή" του εξαιρετικού αυτού μυθιστορήματος αλλά θα υπάρχουν ένα σωρό κενά, όπως και σελίδες όπου η αψεγάδιαστη, κρυστάλλινη, σχεδόν "λατινική" γραφή της Γιουρσενάρ γίνεται στα χέρια της μεταφράστριας πεζή, πεζότατη, σχεδόν βαρετή!

ΥΓ: Και βέβαια να μάθεις γαλλικά!!! Εγώ κάπου στα εικοσιπέντε μου άρχισα να τα παίρνω στα σοβαρά. Άσε που έχω και κάποιους τόμους Pleiade διπλούς...

Αστραδενή / Astradene είπε...

Ναυτίλε το ξέρεις βέβαια, ένα ακόμα εγκώμιο λοιπόν κι από μένα: εξαιρετική δουλειά και τόσο χρήσιμη!

Pellegrina είπε...

εμενα παλι μου φαινεται οτι δεν χρειάζεται να ξερεις γαλλικά για να μαντεψεις τη σημασία του agonie, τουλαχιστον να την υποψιαστεις από τα συμφραζόμενα (και να την αναζητησεις) Το "μεχρι την αγωνία", ετσι τοποθετημένο συντακτικά (μαζιμε τη συνεειά του) δεν ειναι καν ελληνικά..

δεν καταλαβαινω και το τελευταιο που λες: οι μεταφρασεις γινονται για τους ..επαίνους; κατι κακομεταφρασμένο δεν πρέπει να ξαναγινει;

Κατερίνα Μαλακατέ είπε...

Αυτή η ιστορία με της μεταφράσεις είναι ένα θέμα σύνθετο. Προσωπικά προτιμώ να διαβάζω στο πρωτότυπο αν η σχέση μου με τη γλώσσα είναι ικανοποιητική. Ας πούμε πτυχία μου της Γερμανικής ψεύδονται και δεν διαβάζω στα Γερμανικά. Από την άλλη, Johnny, κι εγώ Γαλλικά ξεκίνησα στα 25.... Ποτέ δεν είναι αργά. Επειδή όμως μάλλον είναι αδύνατο να μάθω όλες τις γλώσσες της Βαβελ το ερώτημα παραμένει, καλύτερα μια κακή μετάφραση όπου θα πάρεις μια γενική ιδέα ή τίποτα; Προς το παρόν το παλεύω με τις μεταφράσεις. Αν και κάποιες είναι τόσο εμφανώς κακές που συγχύζομαι.

ναυτίλος είπε...

Αγαπητή Πελεγκρίνα, αυτό που θέλω να πω είναι ότι είναι απίθανο κάποιος εκδότης να επενδύσει σε μια νέα μετάφραση του Αδριανού μετά από μια έκδοση που θεωρήθηκε πετυχημένη και κυκλοφορεί εδώ πάνω από 30 χρόνια...

Τουπίκλιν Λοξίας είπε...

Δεν ξέρω αν το θυμάσαι Ναυτίλε,που το συζητούσαμε, αυτό που έχει κάνει η κυρία Χατζηνικολή είναι ένα έγκλημα. Κυκλοφορούν δυστυχώς πολλές μέτριες και κακές μεταφράσεις στα ελληνικά και δυστυχέστερα μεγάλων έργων. Ομως αυτό που έκανε αυτή η κυρία δεν νόμίζω ότι μπορεί να συγκριθεί με ο,τιδήποτε άλλο. Εχει κυριολεκτικά κατακρεουργήσει ολόκληρο το έργο αυτής της τεράστιας συγγραφέως την οποία ανέλαβε από οίστρο να μεταφράσει και να εκδώσει στην Ελλάδα. Τα γαλλικά της Γιουρσενάρ δεν είναι οποιαδήποτε γαλλικά. Δεν τα διαβάζει εύκολα ο μέσος Γάλλος. Κάθε πρόταση είνα εξαιρετικά καλοδουλεμένη και ταυτόχρονα εξαιρετικά ανάλαφρη. Είναι από τις περιπτώσεις που ο πεζός λόγος πλησιάζει με πολύ υψηλές αξιώσεις την ποίηση. Απαιτεί τεράστιες μεταφραστικές ικανότητες και εκπληκτική εγκυκλοπαιδική σκευή για να την πλησιάσεις. Οταν κυκλοφόρησε ο Αδριανός στα γαλλικά, έγκριτοι ιστορικοί έπεσαν με τα μούτρα πάνω στο κείμενο ψάχνοντας να βρουν λάθη και ιστορικές διαστρευλώσεις. Δεν προέκυψε τίποτε. Δυστυχώς αυτό το μεγάλο μυθιστόρημα που ανήκει στην κατηγορία εκείνων που φωτίζουν διαφορετικά τη ζωή σου κάθε φορά που τα διαβάζεις και γι'αυτό τα έχεις πάντα δίπλα σου, καταστράφηκε στην ελληνική μετάφραση. Ωστοσο ούτε οι αγγλικές είναι πολύ καλές. Το L'oeuvre au noir το έργο στο σκοτάδι όπως είναι ο κυριολεκτικός τίτλος της αβύσσου που αποτελεί μετάφραση του άτυχου αγγλικού τίτλου είναι επίσης ένα μεγάλο αριστούργημα που κακόπαθε σε ελληνικά και αγγιλικά. Ο γαλλικός τίτλος παραπέμπει στο τελευταίο στάδιο - το έργο στο σκοτάδι - της μετατροπής του μολύβδου σε χρυσό από τους Αλχημιστές. Ο Ζήνωνας είναι από τους πιο θαυμαστούς ήρωες της λογοτεχνίας, ένα από τα πρώτα μεγάλα ελεύθερα πνεύματα που εισήγαγαν την νεωτερικότητα. Αν μπορείτε διαβάστε την στα γαλλικά...

ναυτίλος είπε...

Αγαπητέ Λοξία, εσύ ήσουν η αφορμή για να ανατρέξω στο γαλλικό κείμενο, μετά την τυχαία μας συνάντηση μπροστά στο βιβλιοπωλειάκι της Νέας Σμύρνης.Υπήρξες ο πρώτος που άκουγα να αμφισβητεί τις μεταφράσεις της Χατζηνικολή. Έκτοτε προμηθεύτηκα τα έργα της Γιουρσενάρ στα γαλλικά και αποζημιώθηκα.

Μύρων Κατσούνας είπε...

Πάντως, αγαπητοί μου Ναυτίλε και Λοξία, η αγγλική μετάφραση των penguin, καμωμένη σε συνεργασία με τη συγγραφέα, αξιόπιστη μου φάνηκε. Το λέω για παρηγοριά των άγευστων γαλλικής παιδείας.

Pellegrina είπε...

Εγω πάντως, αν ενα τετοιο εργο το μετέφραζε ένας καλός γαλλομαθής-ελληνομαθής (και τα δυο εννοω), το ανέβαζε μόνος του στο διαδίκτυο 9επί πληρωμή) και ειχα μία (1) γνωμάτευση εγκυρου και υπεράνω εμπορικής υποψίας κριτικού οτι το εργο ειναι πολύ καλύτερο αυτού που συζητάτε (κι ας μην ήταν τέλειο) θα πλήρωνα και μάλιστα σχετικα΄ακριβά για να το αποκτήσω. Αν δεν επενδύουν οι εκδότες (που θέλουν μεγάλο κέρδος) γιατι δεν επενδύει στο διαδίκτυο κάποιος σε μια αυτοέκδοση (που θα βγάλει τα έξοδά της, ένα μικρό κέρδος και θα δώσει ε΄να καλό εργο) Δεν μπορουμε σε μια χωρα με μηδέν προοπτικές οποιουδήποτε πνευματικού εργου να εχει εμπορικό κερδος να περιμένουμε από εκδότες. γιατι, θέλω να πω, δεν γίνεται μια αυτοέκδοση;

ναυτίλος είπε...

Αγαπητέ Μύρων, δεν έχω ιδέα για την αγγλική μετάφραση αλλά αν δεν απατώμαι πρέπει να είναι της Γκρέης Φρικ ή όχι;

ναυτίλος είπε...

Πελλεγκρίνα δεν ξέρω αν αυτό είναι εφικτό όσον αφορά στα πνευματικά δικαιώματα, δηλ. το κόστος τους, αν υπάρχει αποκλειστικότητα για τη συγκεκριμένη συγγραφέα και γενικά το νομικό καθεστώς που διέπει το διαδίκτυο...

Μύρων Κατσούνας είπε...

Πράγματι, Ναυτίλε, η αγγλική μετάφραση είναι της Γκρέης Φρικ.