Οι Υπνοβάτες - 2

Χέρμαν Μπροχ, εκδ. Μέδουσα, μτφ. Κώστας Κουντούρης.

Die Schlafwandler, Herman n Broch, εκδ. Suhrkamp.

"Όλα τα πρόσωπα του Μπροχ είναι υπνωτισμένα από κρυφές δυνάμεις και δρουν σαν υπνοβάτες χωρίς να μπορούν να εξηγήσουν ορθολογικά γιατί κάνουν αυτό που κάνουν, γιατί λένε αυτό που λένε."
Μου φαίνεται πολύ δύσκολο να γράψω για ένα μυθιστόρημα που με μάγεψε τόσο πολύ όσο οι "Υπνοβάτες". Πώς μπορείς να συνοψίσεις σε λίγες παραγράφους το πολύπλοκο δημιούργημα του Χέρμαν Μπροχ; Στο εναρκτήριο μάθημά του, στο Κορνέλ, ο Ναμπόκωφ εξηγούσε στους φοιτητές του ότι μεγάλος συγγραφέας είναι αυτός που συνδυάζει τον παραμυθά, τον δάσκαλο και τον γητευτή. Και πως από τους τρεις, ο ρόλος του γητευτή είναι αυτός που τον κάνει να ξεχωρίζει. Ο παραμυθάς προσφέρει διασκέδαση, συναρπάζει, ταξιδεύει τον αναγνώστη στο χώρο και στο χρόνο απευθυνόμενος στο συναίσθημα του. Ο δάσκαλος, έστω και διακριτικά, προπαγανδίζει, ηθικολογεί, κρίνει, παίζει το ρόλο του προφήτη ή απλά και μόνο κάνει γνωστά στον αναγνώστη γεγονότα άλλων τόπων κι εποχών απευθυνόμενος στο νου του. Όμως ο γητευτής είναι αυτός που θα τον μαγέψει, που θα πάει πέρα απ' το συναίσθημα και το νου και θα φέρει ανατριχίλα στη ραχοκοκαλιά του.




Σύμφωνα με τον Μπροχ οι "υπνοβάτες" είναι άνθρωποι που ζουν μεταξύ ηθικών αξιών που αποδυναμωμένες εξαφανίζονται και νέων που έχουν ήδη εδραιωθεί, ακριβώς όπως ο υπνοβάτης βρίσκεται σε μια κατάσταση μεταξύ ύπνου και ξύπνιου. Αυτά τα πρόσωπα δεν είναι ικανά να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα ως κάτι το συγκεκριμένο. Μπροστά στα μάτια τους όλα μεταμορφώνονται σε σύμβολα κι αυτοί αντιδρούν στα σύμβολα τη στιγμή που νομίζουν ότι επενεργούν στην πραγματικότητα.


Στο πρώτο μέρος της τριλογίας, το 1888, ο νεαρός Πρώσσος αξιωματικός Πάσενοβ θα προτιμήσει την ψυχρή και πλούσια κόρη γαιοκτημόνων, που συμβολίζει την οικογενειακή γαλήνη και ασφάλεια, από την όμορφη Τσέχα Ρουτσένα με την οποία είναι ερωτευμένος. Προσκολλημένος στις αξίες της τιμής, της θρησκείας και της πατρίδας δεν μπορεί να δει, όχι μόνο τι συμβαίνει γύρω του αλλά ούτε καν τον ίδιο του τον εαυτό...

Στο δεύτερο μέρος, το 1903, ο λογιστής Ες είναι έτοιμος να θυσιαστεί για το ιδανικό του. Μόνο που μες στο χάος της εποχής του και τη σύγχυση των αξιών, το ιδανικό του άλλοτε είναι η επαγγελματική καριέρα, άλλοτε ο σοσιαλισμός κι άλλοτε η αυταρχική εξουσία. Και ο Ες πασχίζει να το βρει σε ένα χορό μεταμφιεσμένων αξιών...

Στο τρίτο μέρος, στα τέλη του Μεγάλου Πολέμου, το 1918, ο Αλσατός έμπορος Χούγκεναου, ένας ωφελιμιστής, απαλλαγμένος από την αυταπάτη των αξιών, γίνεται με τη σειρά: λιποτάκτης, εθνικόφρων, καταδότης, προβοκάτορας, δολοφόνος και τέλος, σεβαστός απ' όλους, μεγαλοεπιχειρηματίας...

Η αφήγηση του Μπροχ είναι στο πρώτο μέρος παραδοσιακή θυμίζοντας τους ρεαλιστές συγγραφείς του 19ου αιώνα με κάποια στοιχεία παρωδίας και επιδέξια ενσωματωμένου δοκιμιακού λόγου. Στη συνέχεια της τριλογίας η αφήγηση γίνεται ελλειπτικότερη, πυρετική έως και παραληρηματική ενώ κάνουν την εμφάνισή τους μικρά ποιητικά δοκίμια. Στο τρίτο πια μέρος, η αφήγηση κατακερματίζεται σε πέντε επιμέρους αφηγήσεις που εναλλάσσονται δημιουργώντας ένα μωσαϊκό μοναδικής έντασης και μαγείας. Διηγήσεις, φιλοσοφικά δοκίμια, ποιήματα και θεατρικοί διάλογοι συνυπάρχουν στον τελευταίο τόμο που είναι το αποκορύφωμα του έργου.

Αν κάποιος αναγνώστης επιχειρήσει να διαβάσει το μυθιστόρημα ως μια πορεία παρακμής και κατάρρευσης του συστήματος των αξιών του ευρωπαϊκού πνεύματος πιθανόν να ενθουσιαστεί με το "μάθημα" του Μπροχ, ιδιαίτερα στα εξαιρετικά δοκιμιακά μέρη. Ενδεχομένως και να θελήσει να αντιγράψει ολόκληρες παραγράφους ή να υπογραμμίσει πολλές προτάσεις πυκνού αποφθεγματικού λόγου έτοιμος μάλιστα και να εξεταστεί αν χρειαστεί... Το βέβαιο πάντως είναι ότι δε θα έχει διαβάσει τους... Υπνοβάτες. Όσο για τις ιστορίες που ξετυλίγονται στην τριλογία ο Μπροχ υπήρξε αρκετά γενναιόδωρος... αλλά και δω δεν θα βρούμε τους Υπνοβάτες. Αν όμως ο αναγνώστης πλησιάσει το μυθιστόρημα σαν έναν καινούριο κόσμο, βυθιστεί μέσα του και αφού τον γνωρίσει καλά-καλά, διακρίνει τις σχέσεις του με τους γνωστούς του κόσμους, αν νιώσει την ένταση ανάμεσα στις λέξεις και τις αράδες που στοιβάζονται η μία πάνω στην άλλη κι αν τέλος περιπλανηθεί μες στην ονειρική ατμόσφαιρα του δάσους των συμβόλων που καθορίζουν από τα βάθη του ασυνείδητου τις αποφάσεις των ηρώων του, τότε θα έχει γνωρίσει τον Χέρμαν Μπροχ, τον γητευτή!

Σημειώσεις: Τα δύο πρώτα εικαστικά θέματα είναι του Γιώργου Ξένου ενώ στη συνέχεια είναι ένα ομαδικό πορτραίτο (1923) του Όττο Ντιξ. Στο τέλος απεικονίζονται οι τρεις τόμοι της πρώτης έκδοσης. Η μετάφραση του Κώστα Κουντούρη, χωρίς να είναι εμπνευσμένη, είναι αξιοπρεπής. Υπάρχουν λίγα μικρά λάθη ενώ στο δεύτερο τόμο παραλείπεται μια σημαντική πρόταση, στη σελ. 38 της πρώτης έκδοσης, από την περιγραφή της Έρνας (για ένα δόντι που της λείπει στην πάνω αριστερή πλευρά της οδοντοστοιχίας) για την οποία γίνεται αναφορά στη σελ. 50 αλλά και πιο μετά, σε μια από τις περίφημες μεταβάσεις του Μπροχ από το "ειδικό" στο "γενικό". Επίσης η έκδοση είναι γεμάτη ορθογραφικά και τυπογραφικά λάθη. Σε πολλά σημεία είναι λανθασμένος ο χωρισμός σε παραγράφους ενώ γίνεται συνεχώς μπέρδεμα μεταξύ σημείων στίξης. Λέω πιο πάνω ότι δυστυχώς δεν είναι εμπνευσμένη η μετάφραση γιατί ο Κουντούρης είναι, αν δεν απατώμαι, αυτός που έχει κάνει τη θρυλική μετάφραση στο "Κουτσό" του Κορτάσαρ από τα ισπανικά. Πάντως ο ίδιος μεταφράζει και από τα αγγλικά και από τα ιταλικά (το γλωσσικά ιδιόμορφο: "Ο φρικτός κυκεώνας στην οδό Μερουλάτο" του Γκάντα). Προσπάθησα να βρω κάποιο βιογραφικό του αλλά δεν τα κατάφερα. Το μάθημα του Ναμπόκωφ περιέχεται στο "Lectures on literature", εκδ. Harcourt. Τα αποσπάσματα με τους μπλε χαρακτήρες είναι από τον πρόλογο του Μίλαν Κούντερα στην ιταλική έκδοση της τριλογίας (Mimesis, 2010) σε μετάφραση Θ. Γιαλκέτση και βρίσκεται στον ιστότοπο της Ελευθεροτυπίας. Επίσης ο Κούντερα, μεγάλος θαυμαστής του Μπροχ, έχει γράψει ένα δοκίμιο για το μυθιστόρημα στην "Τέχνη του μυθιστορήματος", εκδ. Εστία. (20/20)