Απ' το σεντούκι του Ναυτίλου

A. Νέοι θησαυροί



Ρόμπερτ Βάλζερ ή το μεγαλείο του ελάχιστου

Επιτέλους! Ένας από τους πιο αξιόλογους εκδότες, ο Γαβριηλίδης, κυκλοφόρησε ένα πανέμορφο βιβλιαράκι τού αδικαιολόγητα αγνοημένου στη χώρα μας Ρόμπερτ Βάλζερ, με τίτλο: "Ο περίπατος" (1917). Πρόκειται για μια δίγλωσση έκδοση! Τη μετάφραση υπογράφουν ο Τέο Βότσος και η Αγορίτσα Μπακοδήμου.

Μέχρι τώρα υπήρχε μεταφρασμένο, από τον Ιάκωβο Κοπερτί, στις εκδόσεις Ηριδανός (1992), μόνον ένα από τα τέσσερα μυθιστορήματά του, "Ο παραγιός". Επίσης, είχαν εκδοθεί από τον Πατάκη, το 1997, δύο μικρές συλλογές πεζών σε ανθολόγηση και μετάφραση Σταμάτη Τσέρτση, που όμως είναι εξαντλημένες εδώ και χρόνια. Μακάρι η νέα έκδοση του Γαβριηλίδη να γίνει η αφορμή για να ανακαλύψουν όχι μόνο οι αναγνώστες αλλά και οι εκδότες έναν από τους πιο υπέροχους λογοτέχνες του εικοστού αιώνα.

Ο Ρόμπερτ Βάλζερ γεννήθηκε στο Μπιλ της Ελβετίας το 1878. Στα δεκαεφτά του εγκαταλείπει το πατρικό του σπίτι αρχίζοντας μια ζωή γεμάτη περιπλανήσεις. Κάνει διάφορα επαγγέλματα αλλάζοντας διαρκώς τόπους διαμονής. Μόνο το γράψιμο τον συνεπαίρνει και το 1904 εκδίδεται το πρώτο του βιβλίο: "Οι εκθέσεις του Φριτς Κόχερ". Στη συνέχεια κι ενώ ζει στο Βερολίνο εκδίδει τρία μυθιστορήματα: "Τα αδέλφια Τάννερ", "Ο Παραγιός" και " Ο Γιάκομπ φον Γκούντεν". Γίνεται ευρύτερα γνωστός και καταφέρνει να κερδίσει το θαυμασμό του Μούζιλ, του Κάφκα, του Έσσε και του Μπένγιαμιν. Ζει μοναχικά γράφοντας μικρά πεζά ή ποιήματα και κάνοντας μακρινούς περιπάτους ("Κάθε φορά που παίρνω τους δρόμους ερωτεύομαι πάραυτα"). Υποφέρει από κρίσεις κατάθλιψης και παραισθήσεις που τον οδηγούν σε επανειλημμένες απόπειρες αυτοκτονίας. Επιβαρυμένος από το φάσμα της τρέλας (η μητέρα του πέθανε "πνευματικά ασταθής", ένας του αδελφός αυτοκτονεί κι ένας άλλος πεθαίνει σε ίδρυμα για ψυχασθενείς) αποφασίζει το 1929 τον εκούσιο εγκλεισμό του σε νευρολογική κλινική στο Βαλντάου. Στη συνέχεια μεταφέρεται στο φρενολογικό ίδρυμα του Χεριζάου, όπου η κατάθλιψή του διαγνώστηκε λανθασμένα ως σχιζοφρένεια.

Εκεί, το 1956, βρήκε το θάνατο κατά τη διάρκεια ενός περιπάτου στο χιόνι. Από το 1933 έως το θάνατό του, για 22 ολόκληρα χρόνια, δεν έγραψε απολύτως τίποτα. Άλλωστε, όπως έλεγε και ο ίδιος: "Δεν είμαι εδώ για να γράφω, αλλά για να τρελαθώ".

Από το 1924 έως το 1933 κι ενώ ζούσε αποτραβηγμένος από τον κόσμο, επινόησε ένα μοναδικό είδος γραφής: Κείμενα γραμμένα με μολύβι, με μικροσκοπικά γράμματα πάνω σε τυχαία χαρτάκια, αποδείξεις, κάρτες επισκεπτηρίου, διαφημιστικά και ο,τιδήποτε μπορούσε να πέσει στα χέρια του. Αυτά είναι τα περίφημα "μικρογράμματα" (Mikrogramme). Για πολύ καιρό νόμιζαν ότι αυτά τα κείμενα είχαν συνταχθεί με κάποιο είδος κώδικα. Μια ανεξιχνίαστη γραφή που επινόησε ο ίδιος ο Βάλζερ, μέχρι που ανακαλύφθηκε ότι επρόκειται απλώς για ένα είδος συντομογραφίας (Kurrent) μεσαιωνικής προέλευσης αλλά συνηθισμένης σε γερμανόφωνες χώρες. Γράμματα κρυμμένα, όντως, πίσω από το μικροσκοπικό μέγεθος του ίχνους (1-2 χιλιοστά). Κι έτσι άρχισαν να έρχονται στο φως, στα μέσα της δεκαετίας του '80, πεζά, ποιήματα, μικρά δράματα και διάλογοι και ένα ολόκληρο αριστουργηματικό μυθιστόρημα, "Ο ληστής".

"Σκεφτόμουν συχνά τον Βάλζερ, τον διακριτικό πρίγκιπα, της κατηγορίας των συγγραφέων με τα σαγηνευτικά χαρίσματα. Θαύμαζα σ' αυτόν την υπερβολική αηδία που του προκαλούσε κάθε είδους εξουσία και την πρώιμα απέχθειά του προς κάθε προσδοκία επιτυχίας ή μεγαλείου. Θαύμαζα την παράξενη απόφασή του να θέλει να είναι όπως όλος ο κόσμος, αν και, στην πραγματικότητα, δεν μπορούσε να μοιάζει σε κανέναν, γιατί δεν ήθελε να είναι κανένας, κι αυτό ήταν κάτι που δυσκόλευε, χωρίς αμφιβολία, ακόμη περισσότερο τη θέλησή του να είναι όπως όλος ο κόσμος. Θαύμαζα και ζήλευα εκείνο τον γραφικό του χαρακτήρα που, κατά την τελευταία περίοδο της λογοτεχνικής του δραστηριότητας, γινόταν ολοένα και πιο μικροσκοπικός και τον οδήγησε στην αντικατάσταση της πένας από το μολύβι, γιατί θεωρούσε ότι το ίχνος του μολυβιού βρισκόταν "πιο κοντά στην εξαφάνιση, στην εξάλειψη". Θαύμαζα και ζήλευα την αργή αλλά σταθερή του διολίσθηση προς τη σιωπή".

Ο Καρλ Ζέελιγκ (1894-1962), Ελβετός συγγραφέας, επισκέφτηκε τον Βάλζερ στο Χέριζάου για πρώτη φορά την Κυριακή 26 Ιουλίου 1936, θέλησε να τον γνωρίσει και, ει δυνατόν, να τον βοηθήσει. Με αυτόν τον τρόπο ξεκίνησε μια ιδιαίτερη σχέση που κράτησε ως τον θάνατο του Βάλζερ. Τον συναντούσε τακτικά, έκαναν βόλτες και συζητούσαν επί παντός επιστητού. "Όταν εξαφανίζεται η απόσταση, πλησιάζει τρυφερά η εγγύτητα" του είχε πει σε έναν απ' αυτούς τους περιπάτους ο Ρόμπερτ. Οι δυο τους έγιναν φίλοι κι όλες οι συζητήσεις τους αποτυπώθηκαν από τον Ζέελιγκ στο βιβλίο του: "Περίπατοι με τον Ρόμπερτ Βάλζερ". Το 1956 κληρονομεί το αρχείο με τα μικρογράμματα τού συγγραφέα, αλλά θεωρώντας το ακατάληπτο, μυστική γραφή ενός σχιζοφρενούς, αρνείται την πρόσβαση σε άλλους και αφού δημοσίευσε κάποιες φωτογραφίες σε ένα περιοδικό, το έδωσε για φύλαξη. Το 1957, ο νεαρός φοιτητής Γιόχεν Γκρέφεν προσπαθεί να πείσει τον Ζέελιγκ να τον αφήσει να μελετήσει τα 526 χαρτάκια αλλά εκείνος αλαζονικά αρνείται. Ωστόσο, το 1963, μετά το θάνατο του Ζέελιγκ, αποκτά αυτός την πολυπόθητη πρόσβαση, διαπιστώνει την πλάνη του προκατόχου τους και βαφτίζοντάς τα: μικρογράμματα, οργανώνει τη μεταγραφή τους. Τα επόμενα χρόνια γίνεται ο σημαντικότερος υπεύθυνος για την ανάκτηση του έργου του Βάλζερ, και μετά από προσπάθειες χρόνων καταφέρνει να συγκεντρώσει σχεδόν όλα τα σκόρπια έργα του και να τα εκδώσει.

Ο Βέρνερ Μόρλανγκ και ο Μπέρχαρντ Έχτε ανέλαβαν το δύσκολο εγχείρημα και χρειάστηκαν πάνω από 10 χρόνια για να μεταγράψουν τα μικρογράμματα. Το 2003 η προσπάθειά τους σφραγίστηκε με μια μνημειώδη εξάτομη έκδοση από τον οίκο Suhrkamp: Aus dem Bleistiftgebiet, Mikrogramme 1924-1933. (Από την περιοχή του μολυβιού, Μικρογράμματα 1924-1933)

Τα έργα του (τα δημοσιευμένα) συγκεντρώθηκαν σε 20 τομίδια από τον Jochen Greven (εκδ.: Suhrkamp 1985). Από τα μικρογράμματα, ο ίδιος ο Βάλζερ είχε μεταγράψει μερικά και τα είχε δώσει για έκδοση αλλά τα περισσότερα παρέμεναν ανέκδοτα και χωρίς τίτλους. Επίσης, το 2003, ο Έχτε κατάφερε να βρει και άλλα κείμενα δημοσιευμένα σε ελάσσονα έντυπα της εποχής και να τα εκδώσει σε ένα τόμο με τίτλο: "Feuer". Στα αγγλικά έχουν μεταφραστεί τα μυθιστορήματά του, ανθολογίες πεζών και μια επιλογή από τα μικρογράμματά του. Η Σούζαν Μπερνόφσκυ έχει αναλάβει πια, αποκλειστικά, τη διάδοση του έργου του στον αγγλόφωνο κόσμο. Ενώ στα γαλλικά η Μαριόν Γκραφ μεταφράζει συστηματικά το έργο του στις καλαίσθητες ελβετικές εκδόσεις: Zoé. Έχει ήδη μεταφράσει, μεταξύ άλλων, δύο ανθολογίες μικρογραμμάτων, η πρώτη από τις οποίες ("L' écriture miniature") έχει τις φωτογραφίες των πρωτοτύπων σε φυσικό μέγεθος! Τα τελευταία χρόνια έχει ξεκινήσει η κριτική έκδοση των Απάντων του συγγραφέα στην Ελβετία αλλά, μέχρι σήμερα, μόνο δύο έργα του έχουν εκδοθεί.

"Είσαι ικανός να ζήσεις χωρίς κανείς να θυμηθεί, έστω και αμυδρά, ότι υπάρχεις"

Σημειώσεις: Ο πίνακας με τίτλο: Ο Βάλζερ νεκρός στο χιόνι, είναι έργο του Billy Childish (2008). Η φωτογραφία στο τέλος είναι μια από τις τελευταίες γνωστές του συγγραφέα. Το κείμενο με τους μπλε χαρακτήρες είναι του Ενρίκε Βίλα-Μάτας από το έργο του: Δόκτωρ Πασαβέντο, εκδ. Καστανιώτης, (εμπνευσμένο από τον Βάλζερ). Στο ιστολόγιο Μπονζάι υπάρχει ένα πεζό μεταφρασμένο από τον Φοίβο Πιομπίνο με τίτλο "Ο χορευτής". Επίσης στη "Λέξη", τεύχος 48, είναι μεταφρασμένα τρία πεζά του από τον Ντίνο Σιώτη, μάλλον από τα αγγλικά.

ΥΓ: Γράφει ο Τζων Κούτσυ στο τέλος ενός διαφωτιστικού άρθρου του στο New York Review of Books με τίτλο: "Η ιδιοφυία του Ρόμπερτ Βάλζερ" (διαθέσιμο στο διαδίκτυο): "Ηταν ο Βάλζερ σπουδαίος συγγραφέας; Εάν κάποιος είναι απρόθυμος να τον αποκαλέσει "σπουδαίο", είπε ο Κανέττι, αυτό θα συνέβαινε μόνο και μόνο γιατί τίποτα δε θα ήταν πιο ξένο σ' αυτόν από την έννοια της σπουδαιότητας. Σε ένα όψιμο ποίημά του έγραφε ο Βάλζερ:

Δε θα ευχόμουν σε κανένα να είναι εγώ

Μόνο εγώ είμαι ικανός να φέρω τον εαυτό μου

Να γνωρίζω τόσα πολλά, να 'χω δει τόσα πολλά και

Να μη λέω τίποτα, ακριβώς για τίποτα".