Κυριακή 3 Ιουνίου 2012

Οδυσσέας - 13

Τζέημς Τζόυς, εκδ. Κέδρος, μτφ. Σωκράτης Καψάσκης.
James Joyce: Ulysses. Folio Society, 2004 (1926).
James Joyce: Ulysses. Penguin 1992, annotated (1960).


12. Κύκλωπες

Στην παμπ του Μπάρνυ Κίρναν στις πέντε το απόγευμα.




Στου Κίρναν μια παρέα Δουβλινέζων μπεκροπίνει. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο θηριώδης εθνικιστής πολίτης με το αγριόσκυλό του. Κι ενώ οι συζητήσεις περιστρέφονται γύρω από το θαυμαστό παρελθόν της Ιρλανδίας και τις δυνατότητες της φυλής, καταφτάνει ο Λεοπόλδος Μπλουμ. Με όπλο τη μετριοπάθεια και τη λογική του προβάλλει τις αντιρρήσεις του για να εκδιωχθεί στο τέλος κακήν κακώς, ως Εβραίος, από τον πολίτη.

"Η μορφή ήτις εκάθητο επί υπερμεγέθους τινός ογκολίθου παρά τους πόδας πύργου στρογγύλου, ηρώι πλατυώμω ευρυστέρνω ευτόνω βοώπιδι πυρρόθριχι αλφώ δασυπώγονι ευρυγνάθω πλατυρρίνω μακροκαρήνω βαθυφώνω δασυκνήμω ροδοπαρείω γυμνώ το γόνυ ρωμαλέω την χείρα νευρώδει τους βραχίονας εώκει. Από ώμου εις ώμον εμέτρα ευαρίθμους πήχεις, επί δε των δίκην βράχου ορείων γονάτων τούτου επεκάθητο, προς δε και αλλαχόθεν του σώματος όπου αν τούτο εγένετο ορατόν, πυκνά χλωρίς μελίχροος και ακανθώδους τριχωτού, κατά την χροιάν και την τραχύτητα φέρουσα προς τον σχοίνον των ορέων (Ulex Europeus)".




"Μπορεί ο μονόφθαλμος να είναι βασιλιάς στη χώρα των τυφλών αλλά ο έχων δύο οφθαλμούς δεν είναι παρά μπελάς στη χώρα των μονόφθαλμων. Ο τυφλός είναι ευγνώμων προς τον ορώντα οφθαλμό και τη χείρα βοηθείας αλλά ο μονόφθαλμος δεν έχει ανάγκη τέτοιας αρωγής. Αυτός βλέπει αρκετά καλά και δεν του περισσεύουν ευχαριστίες γι' αυτόν που του λέει ότι το σχήμα που έχει στο μυαλό του είναι τόσο επίπεδο όσο ένα χαρτόνι στη σφαιρική πραγματικότητα, ή ότι υπάρχουν τέτοιες έννοιες όπως φωτοσκιάσεις, βαθμοί φωτεινότητας και αποχρώσεις χρώματος. Γι' αυτόν όλα τα σχήματα είναι επίπεδα, όλα τα σκούρα μαύρα, όλα τα φωτεινά εκτυφλωτικά λευκά. Όσοι ισχυρίζονται το αντίθετο είναι διεφθαρμένοι εχθροί της αλήθειας".

Το επεισόδιο των Κυκλώπων περιγράφει τις περιπέτειες του διόφθαλμου Μπλουμ στη σπηλιά του μονόφθαλμου εθνικισμού. Ο Μπλουμ αντιστέκεται στις προκλήσεις τους και στην εθνικιστική τους ιδεολογία ήπια και με γνώμονα τον ορθό λόγο: Αν αντιταχθείς στην αδικία και στην καταπίεση (των Άγγλων) με τη βία, θα αναγκαστείς και συ να χρησιμοποιήσεις τον ίδιο μηχανισμό βίας με τον καταπιεστή σου. Και στο τέλος ο καταπιεσμένος δεν θα γίνει ελεύθερος αλλά, κι αυτός με τη σειρά του, ένας νεοφώτιστος καταπιεστής.





Κάθε κεφάλαιο του "Οδυσσέα" κρύβει μια έκπληξη για τον αναγνώστη, καθώς κάθε φορά αλλάζει το ύφος της αφήγησης. Εδώ ο αφηγητής είναι κάποιο σκοτεινό υποκείμενο, "εισπράκτορας επισφαλών και αμφιβόλων χρεών", που δεν κατονομάζεται. Ένας πικρόχολος, κυνικός Δουβλινέζος που για όλους στάζει φαρμάκι. Αφηγείται όλα όσα διαδραματίζονται στην παμπ με το χαρακτηριστικό του τρόπο αλλά το πιο εντυπωσιακό είναι ότι μια κουβέντα της παρέας ή μια ασήμαντη αναφορά δίνει κίνηση σε μια τροχαλία, που ακαριαία σηκώνει την αυλαία για μια παράσταση σε άλλο χώρο και σε άλλο χρόνο. Πρόκειται για παραστάσεις "κοινωνικών τελετουργιών", που χαρακτηρίζουν το Δυτικό πολιτισμό σε ανάλογο κάθε φορά ύφος... Έτσι, κατά τη διάρκεια μιας κουβέντας για τη θανατική ποινή, ξαφνικά βρισκόμαστε σε μια δημόσια εκτέλεση, που περιγράφεται με το μελοδραματικό ύφος κοινωνικής στήλης εφημερίδας. Με παρόμοιο τρόπο θα βρεθούμε σε μια συζήτηση στη Βουλή των Κοινοτήτων, στο ύφος των πρακτικών της Βουλής, σε έναν αγώνα πυγμαχίας, σε ύφος αθλητικής ανταπόκρισης, στην τελετή ενός Ιπποτικού Γάμου, σε ύφος επαρχιακής βρεττανικής εφημερίδας... Όλα αυτά τα μακροσκελή, συνήθως, αποσπάσματα διαβάζονται άλλοτε ως παρωδία, άλλοτε ως αιχμηρό σχόλιο για τελετές που στην ουσία συγκαλύπτουν τη βαρβαρότητα του πολιτισμού των Άγγλων κι άλλοτε ως ένα καλαμπούρι γραμμένο με πολύ κέφι από ένα δαιμόνιο Ιρλανδό.





Μεταφραστικά σχόλια

Ξεκίνησα την ανάγνωση των Κυκλώπων εντελώς απογοητευμένος από τη μετάφραση του Καψάσκη στις Σειρήνες. Ευτυχώς, εδώ ο Καψάσκης στάθηκε στο ύψος του τζοϋσικού κειμένου. Ήταν μια ευχάριστη έκπληξη για μένα η θαυμάσια απόδοση του ιδιαίτερου ύφους του αφηγητή, όπως και η λόγια απόδοση, σύμφωνα με το επιβαλλόμενο κάθε φορά ύφος, των παρένθετων αποσπασμάτων. Τελικά τείνω να πιστέψω ότι κάποια επεισόδια ταιριάζουν περισσότερο στον Καψάσκη απ' ότι κάποια άλλα.

1. σελ. 346, 3η σειρά από το τέλος: "γερο-υδραυλικός" ("plumber"). Σύμφωνα με τον Gifford, κατά πάσα πιθανότητα, το plumber χρησιμοποιείται ως σλανγκ έκφραση για ένα βάρβαρο τύπο. Συνεπώς θα μπορούσαμε να το μεταφράσουμε ως: "μούτρο".

2. σελ. 350, κάπου στη μέση: "Οι Ρώσσοι το πάνε ντουγρού-ντουγρού να τυραννήσουνε τον κόσμο" ("It's the Russians wish to tyrannise"). Σωστότερο θα ήταν: "... να κυριαρχήσουνε στον κόσμο"). 
Επίσης λίγες σειρές πιο κάτω το: "a chara", που το μεταφράζει "μια χαρά", είναι ιρλανδική λέξη που σημαίνει: "φίλε μου". Η ίδια λέξη χρησιμοποιείται και στη σελ. 368 (στη μέση περίπου) μετά τη φράση: "Θα έλεγα ευχαρίστως...", όπου ο Καψάσκης την αφήνει αμετάφραστη. (Gifford)

3. σελ. 366, στη μέση περίπου: "... γιατί έτσι που τη βλέπω, θυμάμαι τη γριά γαβάθα μου με το χυλό, που με περιμένει πέρα στο Λάιμχαουζ" ("when I sees her cause I thinks of my old mashtub what's waiting for me down Limehouse way"). Το mushtub σύμφωνα με τον Kiberd, στη συγκεκριμένη περίπτωση, σημαίνει: "σύζυγος", το οποίο ταιριάζει και στα συμφραζόμενα. Συνεπώς θα το μετέφραζα: "...γιατί έτσι που τη βλέπω, θυμάμαι την κυρά μου, που με περιμένει πέρα στο Λάιμχαουζ".

Ακριβώς από κάτω, στη δεύτερη σειρά της επόμενης παραγράφου λείπει κάτι: "... και τη ίδια τους τη γλώσσα" ("...and the shoneens that can't speak their own language"). Η πλήρης μετάφραση είναι: "... και για τους δήθεν ευγενείς που δεν μπορούν να μιλήσουν την ίδια τους τη γλώσσα". Ίσως ο Καψάσκης να δυσκολεύτηκε στην ιρλανδική λέξη: shoneens = δήθεν ευγενείς. (Gifford)




4. σελ. 370, στη δεύτερη παράγραφο. Σε δύο σημεία η μετάφραση αναφέρει τη λέξη: "πορτό". Στο πρωτότυπο όμως η λέξη είναι: "porter", ένα είδος μαύρης μπύρας ιδιαίτερα δημοφιλούς στο Δουβλίνο. Το πορτό (port) είναι ένα σκούρο γλυκό κρασί της Πορτογαλίας, πολύ αγαπητό στους Άγγλους.

5. σελ. 380, μετά την πρόταση: "Δεν θέλουμε πια ξένους στον τόπο μας", λείπει το παρακάτω:
"- Είμαι βέβαιος ότι θα 'ναι εντάξει, Χάινς, λέει ο Μπλουμ. Είναι μόνο ο Κλειδάς, βλέπεις."

6. σελ. 385, λίγο πάνω από τη μέση. Ο Τζων Γουάιζ παραγγέλνει ένα ουίσκι "και μια σόδα ψηλά τα χέρια" ("and a hands up"). Στην πραγματικότητα το hands up είναι μια συγκεκριμένη μπύρα κι όχι σόδα. (Gifford)

7. σελ. 386, 12η σειρά. Αντί για "βαμβακοβαρώνων" να μπει: "ψευτοβαρώνων". (Gifford)

8. σελ. 387, στην προτελευταία παράγραφο λείπουν δύο προτάσεις:
"- Όμως, τώρα έχουμε τον Εδουάρδο τον ειρηνοποιό, λέει ο Τζ. Τζ.
- Αυτά να τα πεις σε κάνα χαζό, λέει ο πολίτης. Πιο πολύ σύφιλη βλέπω παρά ειρήνη μ' αυτόν τον μπούλη. Τον Εδουάρδο, τον Γκουέλφ-Βέττιν!"  

9. σελ. 388, στη μέση περίπου και μετά τη φράση: "... που ζουν σε διάφορους τόπους." λείπει μια πρόταση:
"- Αυτό καλύπτει την περίπτωσή μου, λέει ο Τζο."










Σημειώσεις: Οι εικόνες με τη σειρά είναι οι εξής: i) παλιά φωτογραφία της παμπ του Κίρναν στο Δουβλίνο (η παμπ δεν υπάρχει πια), ii) έργο της Caroline Saltzwedel από την εικονογράφηση του "Οδυσσέα"... στο Αμβούργο, iii) έργο του Φράνσις Μπέικον με τίτλο: Άνθρωπος με σκύλο, iv) σχέδιο του Ματίς από την εικονογράφηση του "Οδυσσέα", που έκανε έξω φρενών τον Τζόυς, v) σχέδιο του Robert Motherwell για την εικονογράφηση του συγκεκριμένου κεφαλαίου, vi) σχέδιο της Elisabeth Frink για την Οδύσσεια. Το πρώτο απόσπασμα του "Οδυσσέα", που παραθέτω, είναι μεταφρασμένο από τον Άρη Μαραγκόπουλο (Οδηγός ανάγνωσης, εκδ. Τόπος). Το προτίμησα από τη μετάφραση του Καψάσκη γιατί το αρχαιοπρεπές ύφος της παραπέμπει στην Οδύσσεια. Ο Τζόυς στο συγκεκριμένο απόσπασμα μιμείται το ύφος κλασικής μετάφρασης της Οδύσσειας, μέσω της οποίας έγινε γνωστό το ομηρικό έπος στους αγγλόφωνους.  Το δεύτερο απόσπασμα, με μπλε χαρακτήρες, προέρχεται από το βιβλίο του Frank Budgen (J. Joyce and the making of Ulysses) και είναι μεταφρασμένο από το Ναυτίλο.

5 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

Ο Μπλουμ "εκδιώκεται κακήν κακώς" απτό Κυκλώπειο μαντρί ώς Οδυσσέας πράγματι εξέρχεται.

Ανώνυμος είπε...

Επιμορφωτική εκ του αποτελέσματος η επανάληψη (ως μητέρα της μαθήσεως).

Ενδιαφέροντα σημεία (ή και εντυπωσιακά) για μένα υπήρξαν:

σ. 350 Το άτομον, το καθήμενον επί τεραστίου ογκολίθου παρά τους πόδας κυκλικού τινος πύργου....
(έως) δι' ισχυρού αμόρφου ροπάλου εκ παλαιολιθικού λίθου (σ. 352)

Παρατηρώ ότι το έχετε κι εσείς συμπεριλάβει σε (ενδιαφέρουσα) μετάφραση Μαραγκόπουλου.

σ.356 Ηδύνατό τις, εντός του σκότους, να διαισθανθεί αιωρουμένας αΰλους χείρας...(όλη η παράγραφος)

σ. 361 Ό ύστατος αποχαιρετισμός...(έως) πέρα στο Λάιμχαουζ (σ. 366.)
Ωραίες σκηνές σουρεάλ.

σ. 382 Μερικοί άνθρωποι μπορούν να δουν...

Εντελώς τυχαία ένα βράδυ έπεσα στην "Εποχή των εικόνων" και στο ζωγράφο Κύριλλο Σαρρή.
Ίσως σας ενδιαφέρει...

http://painterinks.blogspot.gr/2011/10/james-joyce_29.html

Και για το τέλος:

ΠΟΛΥΜΗΧΑΝΟΣ
Ο κύκλωπας
έκλεισε το μάτι.
Ο κύκλωπας
μας έκλεισε το μάτι.
Θα φύγουμε από τη σπηλιά
σαν πρόβατα.
ΝΙΚΟΣ ΡΑΠΤΗΣ

κ.κ.

ναυτίλος είπε...

Έξοχο το ποίημα το Νίκου Ράπτη και ενδιαφέρον το λινκ.
Τώρα ξεκίνησα τη Ναυσικά και επιτέλους σ' έφτασα. Εκτός κι αν εσύ, εν τω μεταξύ, ολοκλήρωσες το νόστο...

Ανώνυμος είπε...

Έχω κολλήσει στο 16ο κεφάλαιο του Νόστου.
Στο μεταξύ ασχολούμαι με τους Μπάρτλεμπι.
Πρώτα διάβασα τον (εξαίσιο) Μέλβιλ και τώρα διαβάζω τον Ενρίκε Βίλα Μάτας.

Μάλλον μαζί θα τελειώσουμε το βιβλίο μετά από τόσες παρεμβολές που έχω κάνει στην ανάγνωσή του, αλλά και τόσες επαναλήψεις (για να ξαναθυμηθώ κάποια πράγματα).

Βρήκα τη Ναυσικά πολύ ευχάριστη μετά τους Κύκλωπες.
Ας μη μιλήσω (ακόμα) για την Κίρκη.
Εκεί να δείτε τι γίνεται...

κ.κ.

Ανώνυμος είπε...

Καλημέρα σας,

Αν και βλέπω ότι η ανάρτηση είναι παλιά θα ήθελα να ρωτήσω τη γνώμη σας για τον Οδυσσέα από τις εκδόσεις Κάκτος σε μετάφραση Ανευλαβή. Έχω ακούσει πολύ θετικά σχόλια

Φ.Μ.