Τρίτη 11 Νοεμβρίου 2008

Ο κομφορμιστής

Αλμπέρτο Μοράβια , εκδ. Πατάκης , μτφ. Φωτεινή Ζερβού .

Κομφορμιστής : το άτομο που έχει την τάση να προσαρμόζει τη συμπεριφορά του στις αντιλήψεις , τις συνήθειες , τα έθιμα ... της κοινωνίας στην οποία ανήκει , ακόμη κι αν δεν το εκφράζουν .








Είναι αδύνατο να μιλήσει κανείς για το εξαιρετικό μυθιστόρημα του Αλμπέρτο Μοράβια (1907-1990) χωρίς να αναφερθεί στην ταινία του Μπερνάντο Μπερτολούτσι : Il conformista (1970). Όταν διαβάζω ένα μυθιστόρημα ακούσια γίνομαι ο σκηνοθέτης του . Τόποι , σκηνικά , πρόσωπα , κοστούμια ... όλα παίρνουν τη θέση τους σύμφωνα με τον συγγραφέα και τη φαντασία μου . Στην προκειμένη περίπτωση όλα έγιναν σύμφωνα με τη θέληση του Μπερτολούτσι . Ο Ζαν-Λουί Τρεντινιάν ως ένας επιφυλακτικά ευφυής Κλέριτσι , η Στεφανία Σαντρέλι , σα να έχει βγει από πίνακα του Μοντιλιάνι , στο ρόλο της Τζούλιας , η Ντομινίκ Σαντά στη θέση της αινιγματικής λεσβίας Λίνας .




Είναι αδύνατο να μιλήσει κανείς για την ταινία χωρίς να αναφερθεί στο κείμενο που έγραψε ο Βασίλης Ραφαηλίδης το 1971 στο θρυλικό Σύγχρονο Κινηματογράφο , ένα περιοδικό που ίδρυσε με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο και διαπαιδαγώγησε μια ολόκληρη γενιά κινηματογραφόφιλων . Το κείμενο αυτό αν και περιέχεται στην έκδοση , ως εισαγωγή , είναι ανυπόγραφο (άγνωστο για ποιο λόγο) .





Βρισκόμαστε στα 1937 στη φασιστική Ιταλία . Ο Μαρτσέλο Κλέριτσι ένας μορφωμένος μεσοαστός , βασανισμένος από τη λανθάνουσα ομοφυλοφιλία του και από ένα έγκλημα που διέπραξε στην εφηβεία του σκοτώνοντας έναν παιδεραστή , προσπαθεί απελπισμένα να περνά απαρατήρητος , να είναι ένας άνδρας σαν όλους τους άλλους .


"Όμως τώρα αυτός ήταν πράγματι ένας άντρας , όπως πάρα πολλοί άλλοι . Στάθηκε μπροστά στον καθρέφτη ενός καταστήματος και κοιτάχτηκε για αρκετή ώρα , παρατηρούσε τον εαυτό του με μια αντικειμενική ψυχρότητα και χωρίς καμιά ικανοποίηση , ναι , ήταν πράγματι ένας άντρας όπως πολλοί άλλοι , με το γκρι κοστούμι , την απλή γραβάτα , με την ψηλή και με σωστές αναλογίες κορμοστασιά του , το στρογγυλό και σκουρόχρωμο πρόσωπό του , τα καλοχτενισμένα του μαλλιά , τα μαύρα γυαλιά του . Στο Πανεπιστήμιο , απ' ό,τι θυμήθηκε , είχε ανακαλύψει ξαφνικά , με κάποια χαρά , ότι υπήρχαν τουλάχιστον χίλιοι νέοι της ηλικίας του που ντύνονταν , μιλούσαν , σκέφτονταν , συμπεριφέρονταν σαν αυτόν . Τώρα πιθανόν εκείνος ο αριθμός να είχε φτάσει το ένα εκατομμύριο . Ήταν ένας φυσιολογικός άντρας , σκέφτηκε με μεγάλη ικανοποίηση , αυτό ήταν αναμφισβήτητο , αν και δεν μπορούσε να πει πώς είχε συμβεί ".

Ο Μαρτσέλο ερωτοτροπεί με την κανονικότητα , κι έτσι γυρίζει την πλάτη του στην αστική οικογένειά του και παντρεύεται ένα όμορφο , αφελές και συνηθισμένο κορίτσι , που αντιπροσωπεύει με το συναισθηματικό μικροαστισμό της , την ασφάλεια που αποζητά , στο να είναι ένας σαν όλους τους άλλους . Όμως δεν είναι , μια και η συνειδητή του αφοσίωση στον κομφορμισμό είναι μοναδική . Σε αντίθεση με τους ανθρώπους της τάξης του , που θέλουν να ξεχωρίζουν από το πλήθος ο Μαρτσέλο επιδιώκει να μοιάσει με τους πολλούς .



"Τώρα αντιλαμβανόταν με έκπληξη ότι η ιδέα της εξομολόγησης και της θείας κοινωνίας του άρεσε , όπως του άρεσαν η γαμήλια δεξίωση , οι καλεσμένοι που δε γνώριζε , ο γάμος με την Τζούλια , και η ίδια η Τζούλια , που ήταν τόσο συνηθισμένη και τόσο όμοια με τις άλλες κοπέλες . Ήταν ένας ακόμα κρίκος , καθώς σκέφτηκε , στην αλυσίδα της φυσιολογικής ζωής που τόσο έντονα ήθελε να αποκτήσει , που θα τον βοηθούσε να αγκυροβολήσει στις αβέβαιες ακτές της ζωής , και επιπλέον ο κρίκος αυτός ήταν φτιαγμένος από ένα μέταλλο πιο ευγενές και ανθεκτικό : τη θρησκεία ".






"Ο κομφορμισμός προσδιορίζει καίρια την αστική νοοτροπία , την κατεξοχήν χαμαιλεοντική συμπεριφορά του αναρριχώμενου μικροαστού με την τερατώδη προσαρμοστική του ικανότητα ".










Όταν προσφέρουν στον Κλέριτσι την ευκαιρία να πάρει μέρος στη δολοφονία του πρώην καθηγητή του , αντιστασιακού και εξόριστου στο Παρίσι , δέχεται πρόθυμα . Όχι μόνο επειδή θα αποδείξει την αφοσίωσή του στη φασιστική κυβέρνηση αλλά και επειδή συμμετέχοντας σε ένα δεύτερο φόνο θα εξιλεωθεί , θα γίνει μέρος του καθεστώτος και δε θα είναι πια διαφορετικός .




Ο Μοράβια μας αφήνει να δούμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια του κομφορμιστή . Με την κλασική , γραμμική του αφήγηση , μας παρασύρει έντεχνα να ταυτιστούμε με τον (αντι)ήρωά του , σε σημείο που να μη διακρίνουμε το "κακό" . Έτσι , βρισκόμαστε παγιδευμένοι μες στην κοινοτοπία του κακού .
"'Όποιος δε φοβάται το πρόσωπο του τέρατος, πάει να πει ότι του μοιάζει". Μ. Χατζιδάκις



Ο Μαρτσέλο Κλέριτσι είναι ο πανταχού παρών μικροαστός που αντιπροσωπεύει τον καθημερινό φασισμό . Και για να δανειστώ τα λόγια του Ραφαηλίδη :
"Ο Μπερτολούτσι - Μοράβια κατάφερε να δώσει μια μοναδικά ανάγλυφη διάσταση σε ένα θέμα πάντα επίκαιρο : τη διαρκή φασιστικοποίηση του μικροαστού από ψυχολογική αδράνεια , από χαμαιλεοντισμό , από δειλία , από αναποφασιστικότητα , από φόβο μπροστά στο καινούριο ... Στο τελευταίο πλάνο της ταινίας ο πρωταγωνιστής στυλώνει επίμονα (αλλά πάντα επιφυλακτικά) το βλέμμα του πάνω μας προσπαθώντας να αποσπάσει τη συγκατάθεσή-συνενοχή του θεατή , που ξέρει ότι θα τον βρει οπωσδήποτε σε όποια αίθουσα , όποιας γωνιάς της γης ".






Σημείωση: Ο ορισμός του κομφορμιστή προέρχεται από το λεξικό του Μπαμπινιώτη. Η πρώτη αφίσα της ταινίας είναι ιταλική ενώ η δεύτερη πολωνική.Τα αποσπάσματα με τους μπλε χαρακτήρες είναι του Β.Ραφαηλίδη από το τεύχος 14 (1971) του Σύγχρονου Κινηματογράφου . Το τέλος της ταινίας στο οποίο αναφέρεται είναι εντελώς διαφορετικό από το τέλος του βιβλίου. Ο όρος "κοινοτοπία του κακού" χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από την Χάνα Άρεντ στο έργο της " Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ" (1963) εκφράζοντας την άποψη ότι τα μεγαλύτερα "κακά" στην ιστορία δε διαπράχθηκαν τόσο από φανατικούς ή ψυχοπαθείς , όσο από συνηθισμένους ανθρώπους, που πίστευαν ότι οι πράξεις τους ήταν φυσιολογικές.(18/20)

9 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

Εξαίρετη η ψυχαναλυτική προσέγγιση του "κονφορμιστή" μέσα από το "δέσιμο" κειμένων και εικόνων.Ο τύπος ανθρώπου στον οποίο ,πιο πολύ και πάνω απ' όλα ,στηρίζει η κάθε εξουσία τις ελπίδες της.

κοκκινη κισσα είπε...

εξαιρετικό τό σχόλιο.Εχω δεί τήν ταινία του Μπερτολούτσι και ηταν επίσης συγκλονιστικός ο Τρεντινιάν στόν ομώνυμο ρόλο.Συγκρατώ τήν σοφή ατάκα του Ιονέσκο"αν δέν αναγνωρίζεις το τέρας έχεις αρχίσει να του μοιάζεις"

υπέροχη ανάρτηση.

ναυτίλος είπε...

Προς νυχτερινό... έχεις απόλυτο δίκιο . Γι' αυτό το βιβλίο του Μοράβια παραμένει επίκαιρο ή μάλλον και γι' αυτό . Είναι χαρακτηριστικό ότι το γράφει λίγο μετά τον πόλεμο(1950) . Η Άρεντ γράφει το "δοκίμιό" της για την κοινοτοπία του κακού το 1963 , όπου όλα ήταν πιο κατασταλαγμένα.

ναυτίλος είπε...

Προς κόκκινη κίσσα ...πράγματι η ταινία ήταν καταπληκτική . Από τις λίγες φορές που τολμώ να πω ότι μια ταινία ξεπέρασε το βιβλίο. Όσο για την ατάκα την έχω διατηρήσει για πολλά χρόνια στη μνήμη μου πιστεύοντας ότι είναι του Ιονέσκο αλλά στην πραγματικότητα δεν είμαι και πολύ βέβαιος ...

Pellegrina είπε...

Eίδηση: Η βιβλιοκριτικός Μάρη Θεοδοσοπούλου στην μπλογκόσφαιρα.maritheodo.blogspot.com

ναυτίλος είπε...

Προς πελεγκρίνα ... σ'ευχαριστώ για την ενημέρωση αλλά το μπλογκ της (ex libris) μου είναι γνωστό εδώ και καιρό και το έχω στα links.

Ετερώνυμος είπε...

Ναυτίλε,αν και ετεροχρονισμένα,δεν μπορώ να μη σου εκφράσω τον ενθουσιασμό μου γι'αυτή σου την ανάρτηση! Εξαιρετική παρουσίαση του "κομφορμιστή",καίρια και πυκνή.
Μια παρατήρηση μονάχα,ακριβέστερα μια απορία...Η φράση που απέδωσες στον Ιονέσκο,δεν ανήκει στο Μάνο Χατζιδάκι; Εγώ τη γνωρίζω από "Τα σχόλια του Τρίτου",αλλά απ'όσο θυμάμαι δεν αναφέρεται πουθενά ο Ευγένιος.Είτε έκανες εσύ λαθάκι είτε πρόκειται για σφετερισμό ή τελοςπάντων για μια οικειοποίηση από πλευράς του συνθέτη.... ? Ποιος θα λύσει το μυστήριο; Κάποιος ήρωας του Σιμενόν;(έξοχη κι εκείνη η ανάρτηση,επίσης! :-) )

Ετερώνυμος είπε...

Ανέλαβα ο ίδιος χρέη Σέρλοκ Χολμς και ανακάλυψα ότι ανήκει στο Μάνο.
Όπως θυμόμουν,είναι από τα "Σχόλια του Τρίτου" και αποτελεί εναρκτήρια φράση του σχολιου "ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΤΕΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΦΟΒΟΣ ΜΗΠΩΣ ΤΟ ΣΥΝΗΘΙΣΟΥΜΕ"
Στην παραθέτω αυτούσια:"Όποιος δεν φοβάται το πρόσωπο του τέρατος,πάει να πει ότι του μοιάζει"

ναυτίλος είπε...

Προς ετερώνυμο... σ' ευχαριστώ για τα καλά σου λόγια και κυρίως σ' ευχαριστώ για τη διόρθωση. Δεν μπορείς να φανταστείς πόσο με παίδεψε αυτή η φράση! Την είχα κάπου διαβάσει και την είχα σημειώσει ως φράση αποδιδόμενη στον Ιονέσκο (είτε από σφάλμα αυτού που την είχε καταγράψει είτε από δικό μου). 'Οταν έκανα την ανάρτηση προσπάθησα μάταια να την επαληθεύσω ψάχνοντας, αφού την άλλαξα και στα αγγλικά και στα γαλλικά, στο google. Έφτασα και στο σημείο να ξεφυλλίσω τον "Ρινόκερο" , μήπως και ήταν από εκεί... αλλά τίποτα. Σκέφτηκα βέβαια να την παραλείψω αλλά μου άρεσε πολύ. Τελικά έστω και εκ των υστέρων αποδόθηκε δικαιοσύνη!
Σ' ευχαριστώ και πάλι, λοιπόν!