Ο κομφορμιστής

Αλμπέρτο Μοράβια , εκδ. Πατάκης , μτφ. Φωτεινή Ζερβού .

Κομφορμιστής : το άτομο που έχει την τάση να προσαρμόζει τη συμπεριφορά του στις αντιλήψεις , τις συνήθειες , τα έθιμα ... της κοινωνίας στην οποία ανήκει , ακόμη κι αν δεν το εκφράζουν .

Είναι αδύνατο να μιλήσει κανείς για το εξαιρετικό μυθιστόρημα του Αλμπέρτο Μοράβια (1907-1990) χωρίς να αναφερθεί στην ταινία του Μπερνάντο Μπερτολούτσι : Il conformista (1970). Όταν διαβάζω ένα μυθιστόρημα ακούσια γίνομαι ο σκηνοθέτης του . Τόποι , σκηνικά , πρόσωπα , κοστούμια ... όλα παίρνουν τη θέση τους σύμφωνα με τον συγγραφέα και τη φαντασία μου . Στην προκειμένη περίπτωση όλα έγιναν σύμφωνα με τη θέληση του Μπερτολούτσι . Ο Ζαν-Λουί Τρεντινιάν ως ένας επιφυλακτικά ευφυής Κλέριτσι , η Στεφανία Σαντρέλι , σα να έχει βγει από πίνακα του Μοντιλιάνι , στο ρόλο της Τζούλιας , η Ντομινίκ Σαντά στη θέση της αινιγματικής λεσβίας Λίνας .

Είναι αδύνατο να μιλήσει κανείς για την ταινία χωρίς να αναφερθεί στο κείμενο που έγραψε ο Βασίλης Ραφαηλίδης το 1971 στο θρυλικό Σύγχρονο Κινηματογράφο , ένα περιοδικό που ίδρυσε με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο και διαπαιδαγώγησε μια ολόκληρη γενιά κινηματογραφόφιλων . Το κείμενο αυτό αν και περιέχεται στην έκδοση , ως εισαγωγή , είναι ανυπόγραφο (άγνωστο για ποιο λόγο) .

Βρισκόμαστε στα 1937 στη φασιστική Ιταλία . Ο Μαρτσέλο Κλέριτσι ένας μορφωμένος μεσοαστός , βασανισμένος από τη λανθάνουσα ομοφυλοφιλία του και από ένα έγκλημα που διέπραξε στην εφηβεία του σκοτώνοντας έναν παιδεραστή , προσπαθεί απελπισμένα να περνά απαρατήρητος , να είναι ένας άνδρας σαν όλους τους άλλους .

"Όμως τώρα αυτός ήταν πράγματι ένας άντρας , όπως πάρα πολλοί άλλοι . Στάθηκε μπροστά στον καθρέφτη ενός καταστήματος και κοιτάχτηκε για αρκετή ώρα , παρατηρούσε τον εαυτό του με μια αντικειμενική ψυχρότητα και χωρίς καμιά ικανοποίηση , ναι , ήταν πράγματι ένας άντρας όπως πολλοί άλλοι , με το γκρι κοστούμι , την απλή γραβάτα , με την ψηλή και με σωστές αναλογίες κορμοστασιά του , το στρογγυλό και σκουρόχρωμο πρόσωπό του , τα καλοχτενισμένα του μαλλιά , τα μαύρα γυαλιά του . Στο Πανεπιστήμιο , απ' ό,τι θυμήθηκε , είχε ανακαλύψει ξαφνικά , με κάποια χαρά , ότι υπήρχαν τουλάχιστον χίλιοι νέοι της ηλικίας του που ντύνονταν , μιλούσαν , σκέφτονταν , συμπεριφέρονταν σαν αυτόν . Τώρα πιθανόν εκείνος ο αριθμός να είχε φτάσει το ένα εκατομμύριο . Ήταν ένας φυσιολογικός άντρας , σκέφτηκε με μεγάλη ικανοποίηση , αυτό ήταν αναμφισβήτητο , αν και δεν μπορούσε να πει πώς είχε συμβεί ".

Ο Μαρτσέλο ερωτοτροπεί με την κανονικότητα , κι έτσι γυρίζει την πλάτη του στην αστική οικογένειά του και παντρεύεται ένα όμορφο , αφελές και συνηθισμένο κορίτσι , που αντιπροσωπεύει με το συναισθηματικό μικροαστισμό της , την ασφάλεια που αποζητά , στο να είναι ένας σαν όλους τους άλλους . Όμως δεν είναι , μια και η συνειδητή του αφοσίωση στον κομφορμισμό είναι μοναδική . Σε αντίθεση με τους ανθρώπους της τάξης του , που θέλουν να ξεχωρίζουν από το πλήθος ο Μαρτσέλο επιδιώκει να μοιάσει με τους πολλούς .

"Τώρα αντιλαμβανόταν με έκπληξη ότι η ιδέα της εξομολόγησης και της θείας κοινωνίας του άρεσε , όπως του άρεσαν η γαμήλια δεξίωση , οι καλεσμένοι που δε γνώριζε , ο γάμος με την Τζούλια , και η ίδια η Τζούλια , που ήταν τόσο συνηθισμένη και τόσο όμοια με τις άλλες κοπέλες . Ήταν ένας ακόμα κρίκος , καθώς σκέφτηκε , στην αλυσίδα της φυσιολογικής ζωής που τόσο έντονα ήθελε να αποκτήσει , που θα τον βοηθούσε να αγκυροβολήσει στις αβέβαιες ακτές της ζωής , και επιπλέον ο κρίκος αυτός ήταν φτιαγμένος από ένα μέταλλο πιο ευγενές και ανθεκτικό : τη θρησκεία ".

"Ο κομφορμισμός προσδιορίζει καίρια την αστική νοοτροπία , την κατεξοχήν χαμαιλεοντική συμπεριφορά του αναρριχώμενου μικροαστού με την τερατώδη προσαρμοστική του ικανότητα ".

Όταν προσφέρουν στον Κλέριτσι την ευκαιρία να πάρει μέρος στη δολοφονία του πρώην καθηγητή του , αντιστασιακού και εξόριστου στο Παρίσι , δέχεται πρόθυμα . Όχι μόνο επειδή θα αποδείξει την αφοσίωσή του στη φασιστική κυβέρνηση αλλά και επειδή συμμετέχοντας σε ένα δεύτερο φόνο θα εξιλεωθεί , θα γίνει μέρος του καθεστώτος και δε θα είναι πια διαφορετικός .

Ο Μοράβια μας αφήνει να δούμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια του κομφορμιστή . Με την κλασική , γραμμική του αφήγηση , μας παρασύρει έντεχνα να ταυτιστούμε με τον (αντι)ήρωά του , σε σημείο που να μη διακρίνουμε το "κακό" . Έτσι , βρισκόμαστε παγιδευμένοι μες στην κοινοτοπία του κακού .
"'Όποιος δε φοβάται το πρόσωπο του τέρατος, πάει να πει ότι του μοιάζει". Μ. Χατζιδάκις

Ο Μαρτσέλο Κλέριτσι είναι ο πανταχού παρών μικροαστός που αντιπροσωπεύει τον καθημερινό φασισμό . Και για να δανειστώ τα λόγια του Ραφαηλίδη :

"Ο Μπερτολούτσι - Μοράβια κατάφερε να δώσει μια μοναδικά ανάγλυφη διάσταση σε ένα θέμα πάντα επίκαιρο : τη διαρκή φασιστικοποίηση του μικροαστού από ψυχολογική αδράνεια , από χαμαιλεοντισμό , από δειλία , από αναποφασιστικότητα , από φόβο μπροστά στο καινούριο ... Στο τελευταίο πλάνο της ταινίας ο πρωταγωνιστής στυλώνει επίμονα (αλλά πάντα επιφυλακτικά) το βλέμμα του πάνω μας προσπαθώντας να αποσπάσει τη συγκατάθεσή-συνενοχή του θεατή , που ξέρει ότι θα τον βρει οπωσδήποτε σε όποια αίθουσα , όποιας γωνιάς της γης ".

Σημείωση: Ο ορισμός του κομφορμιστή προέρχεται από το λεξικό του Μπαμπινιώτη. Η πρώτη αφίσα της ταινίας είναι ιταλική ενώ η δεύτερη πολωνική.Τα αποσπάσματα με τους μπλε χαρακτήρες είναι του Β.Ραφαηλίδη από το τεύχος 14 (1971) του Σύγχρονου Κινηματογράφου . Το τέλος της ταινίας στο οποίο αναφέρεται είναι εντελώς διαφορετικό από το τέλος του βιβλίου. Ο όρος "κοινοτοπία του κακού" χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από την Χάνα Άρεντ στο έργο της " Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ" (1963) εκφράζοντας την άποψη ότι τα μεγαλύτερα "κακά" στην ιστορία δε διαπράχθηκαν τόσο από φανατικούς ή ψυχοπαθείς , όσο από συνηθισμένους ανθρώπους, που πίστευαν ότι οι πράξεις τους ήταν φυσιολογικές.(18/20)