Σάββατο 22 Νοεμβρίου 2008

Η νοσταλγία του πιθανού - γραπτά για τον Πεσσόα

Αντόνιο Ταμπούκι , εκδ. Άγρα , μτφ. Α. Χρυσοστομίδης .




"Το χαρακτηριστικό του έργου του Πεσσόα είναι η νοσταλγία σε υποθετικό επίπεδο . Όχι μια νοσταλγία αυτού που κάποτε είχαμε και δεν έχουμε πλέον αλλά αυτού που θα μπορούσαμε να έχουμε . Η νοσταλγία του πιθανού".








Το εξαιρετικό βιβλίο του Ταμπούκι συγκεντρώνει τα δοκίμια που αφιέρωσε στον Πορτογάλο λογοτέχνη Φερνάντο Πεσσόα και χωρίζεται σε τρία μέρη :
Α. ¨Ένα μπαούλο γεμάτο κόσμο".
Για το περίφημο μπαούλο του Πεσσόα με τα 27500 χειρόγραφα , που έχουν γράψει οι 72 (για άλλους 84) ετερώνυμοί του και βρέθηκε μετά το θάνατό του .
Β. Παράρτημα με ποιήματα κι επιστολές του Πεσσόα .
Γ. "Η νοσταλγία του πιθανού".
Έχει εκδοθεί μόνο στα γαλλικά με τίτλο : La nostalgie , l'automobile et l' infini . Συμπεριλαμβάνει διαλέξεις του συγγραφέα σε γαλλικό πανεπιστήμιο .


Ο Ταμπούκι προσεγγίζει τον Πεσσόα με πολλή αγάπη κι ευαισθησία και προπάντων χωρίς την έπαρση κάποιου ειδήμονα , που πιστεύει ότι κατέχει απόλυτα το αντικείμενο της μελέτης του . Το αντίθετο μάλιστα, θέτει ερωτήματα , προτείνει πολύ σεμνά πιθανές ερμηνείες και θίγει διάφορα θέματα με ευφάνταστο τρόπο .








Ο Πεσσόα από πολύ μικρός δημιουργεί με τη φαντασία του πολλαπλές προσωπικότητες (τα ετερώνυμά του) , οι οποίες αυτονομούνται , ζουν τη δική τους ζωή και συνθέτουν τα δικά τους έργα , ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία τους . Δεν πρέπει να συγχέουμε την ετερωνυμία του με τις λογοτεχνικές κατασκευές του Μπόρχες . Για τον Πεσσόα η μεταγραφή σε λογοτεχνία όλων εκείνων των ανθρώπων , που ένας ευφυής και με καθαρό μυαλό άνθρωπος υποψιάζεται ότι είναι , λειτουργεί ως αντίδοτο στη μοναξιά και είναι ένας τρόπος επιβίωσης . Χάνοντας την ταυτότητά του περιτριγυρισμένος από ετερώνυμους, είναι σα να προσπαθεί να πολλαπλασιάσει τους καθρέφτες γύρω του έτσι ώστε τελικά να καταφέρει να διακρίνει μια αντανάκλαση που θα γίνει η δική του . Αντίθετα όμως κάθε μέρα όλο και πιο πολύ χάνει τον εαυτό του . Θα φτάσει μάλιστα στο σημείο να γράψει στους παλιούς καθηγητές του στο Ντέρμπαν προσποιούμενος ότι είναι ένας ψυχίατρος , επιφορτισμένος με τη φροντίδα του Φερνάντο Πεσσόα , για να τους ζητήσει τη γνώμη τους για τη διανοητική κατάσταση του έφηβου που ήταν άλλοτε .



















"Από τον καιρό που γνωρίζω τον εαυτό μου ως τον άνθρωπο που χαρακτηρίζω "εγώ" , θυμάμαι ότι στο μυαλό μου σχεδίαζα την όψη , τις κινήσεις , τον χαρακτήρα και την ιστορία διαφόρων μη πραγματικών προσώπων που για μένα ήταν τόσο ορατά και δικά μου , όπως αυτό που αποκαλούμε , ίσως καταχρηστικά , αληθινή ζωή ... Θυμάμαι , λοιπόν , εκείνον που υπήρξε ο πρώτος ετερώνυμός μου ή , καλύτερα , ο πρώτος ανύπαρκτος γνωστός μου : κάποιος Σεβαλιέ ντε Πα , όταν ήμουν έξι χρόνων , μέσω του οποίου έγραφα δικά του γράμματα στον εαυτό μου , και του οποίου η μορφή , όχι εντελώς θολή , ακόμα συγκινεί εκείνο το κομμάτι της αγάπης μου που συνορεύει με τη νοσταλγία ".


Κι αν ο Πεσσόα περιβάλλεται από φανταστικά πρόσωπα είναι γιατί αυτά ανταποκρίνονται σε αναπότρεπτη προσωπική του ανάγκη .




"Η τάση μου αυτή να δημιουργώ γύρω μου έναν άλλον κόσμο , ίδιο με αυτόν εδώ αλλά με διαφορετικούς ανθρώπους , δεν εγκατέλειψε ποτέ τη φαντασία μου . Πέρασε διάφορες φάσεις , ανάμεσα στις οποίες και αυτή που ζω τώρα , ήδη σε ώριμη ηλικία . Μου ερχόταν στο νου κάποιο ευφυολόγημα , εντελώς ξένο , για τον έναν ή τον άλλον λόγο , από αυτό που είμαι ή από αυτό που νομίζω ότι είμαι . Το έλεγα αμέσως , αυθορμήτως , σαν να επρόκειτο για κάποιον φίλο μου , του οποίου επινοούσα το όνομα ,του οποίου συναρμολογούσα την ιστορία και του οποίου την όψη - πρόσωπο , ύψος , ρούχα και κινήσεις - έβλεπα αμέσως μπροστά μου . Με αυτόν τον τρόπο δημιούργησα και διεύρυνα τον αριθμό φίλων και γνωστών οι οποίοι δεν υπήρξαν ποτέ και τους οποίους ακόμα και σήμερα , σχεδόν τριάντα χρόνια μετά , ακούω , νιώθω , βλέπω . Επαναλαμβάνω : ακούω , νιώθω , βλέπω ... Και νοσταλγώ".


Υπάρχουν στιγμές που το βιβλίο του Αντόνιο Ταμπούκι διαβάζεται σαν λογοτεχνικό έργο και η δοκιμιακή γραφή του συγχέεται τόσο με την ετερωνυμική γραφή του Πεσσόα που ψάχνεις να βρεις πού αρχίζουν και πού τελειώνουν τα εισαγωγικά .

"Γιατί έχει καταλάβει ότι σε κάθε ναι , ακόμα και στο πιο πλήρες και ολοκληρωμένο , υπάρχει ένα μικροσκοπικό όχι , ένα σωματίδιο που έχει το αντίθετο πρόσημο και το οποίο γυρίζει σε μια σκοτεινή τροχιά για να δημιουργήσει ακριβώς εκείνο το ναι που τελικά θα κυριαρχήσει".



Ο Ιταλός συγγραφέας βυθίζεται μέσα στο μπαούλο του Πορτογάλου , ανασκαλεύει χειρόγραφα και αντικείμενα ... Συνομιλεί περπατώντας με τον ημιετερώνυμο Μπερνάντο Σοάρες στην Ρούα ντος Ντουραδόρες ... Πάει βόλτα με τη Σεβρολέ του ετερώνυμου Άλβαρο ντε Κάμπος φορώντας το μονόκλ του... Κάθεται στην καρέκλα ενός καφέ , όπως το Μπραζιλέιρα , στο Μπάιρο Άλτο της Λισαβόνας , παρέα τους , για να "ξηλώσουν" όλοι μαζί τη φιλοσοφία :













"Και οι μεταφυσικές χαμένες στις γωνιές των καφενείων ανά τον κόσμο ,
οι μοναχικές φιλοσοφίες τόσων αποτυχημένων στις σοφίτες τους ,
οι τυχαίες ιδέες ενός τυχαίου , οι διαισθήσεις τόσων τιποτένιων
μια μέρα ίσως , αφηρημένο ρευστό , και ουσία ασύλληπτη ,
θα φτιάξουν έναν Θεό και θα κυριεύσουν τον κόσμο".


Η αντίληψη του Θεού ως πήξης των μεταφυσικών των καφενείων και όλων των αποτυχημένων , καθισμένων στις γωνιές όλων των Brasileiras αυτού του κόσμου , είναι μία από τις καλύτερες μεταφορές στην ποίηση του Πεσσόα - ντε Κάμπος .

Βρίσκομαι καθισμένος στο γραφείο μου με το βιβλίο στα χέρια και αναρωτιέμαι ,πώς είναι δυνατόν να απολαμβάνεις ένα έργο για τον Πεσσόα το ίδιο μ' ένα έργο του Πεσσόα ... Ίσως επειδή ο Ταμπούκι είναι ένας ακόμα ετερώνυμός του ,που προσπαθεί να ερμηνεύσει το έργο του .

Ποιος είναι τελικά ο Αντόνιο Ταμπούκι ; Είναι Ιταλός ή Πορτογάλος ;





Σημείωση:Τα κείμενα με τους μπλε χαρακτήρες είναι του Πεσσόα από το Παράρτημα ,ενώ αυτά με τους κόκκινους είναι του Ταμπούκι .

26 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

"Ζητώ συγγνώμη που δεν απαντώ
Αλλά λάθος δικό μου δεν είναι
Που δεν αντιστοιχώ
Σ αυτόν που σε μένα αγαπάτε
Ο καθένας μας είναι πολλοί
Εγώ είμαι αυτός που νομίζω πως είμαι.
Άλλοι με βλέπουν αλλιώς
Καί πάλι λάθος κάνουν
Μη με παίρνετε γι άλλον
Κι αφήστε με ήσυχο.
Αν εγώ δε θέλω
Να βρώ τον εαυτό μου
Γιατί οι άλλοι για μένα να ψάχνουν"¨
FERNANDOPESSOA


Η νοσταλγία του "πιθανού" θα μπορούσε να είναι η μεγαλύτερη "βάσανος" ,πιστεύω, αγαπητέ ναυτίλο.Μια πολύ ενδιαφέρουσα ανάρτηση .Την καλησπέρα μου!

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Να τολμήσω να προσθέσω - και να συστήσω με το θράσος του μη ειδικού - μια ακόμα περίπτωση λογοτεχνικής συνομιλίας με τον Φερνάντο Πεσσόα: Αναφέρομαι στην περίπτωση του Ζοζέ Σαραμάγκου στο βιβλίο του «Τη χρονιά που πέθανε ο Ρικάρντο Ρέις» όπου ο ποιητής Ρικάρντο Ρέις περιπλανιέται στη Λισσαβώνα του 1936 (ισπανικός εμφύλιος- ένας χρόνος μετά το θάνατο του Πεσσόα) και συνομιλεί με το φάντασμα του Πεσσόα περί λογοτεχνίας.

Δεν γνωρίζω άλλη περίπτωση που ο Πεσσόα να έχει κατοικήσει σε βιβλία μη ετερωνύμων του – που να μην είναι δοκίμια. Και στο βιβλίο του Σαραμάγκου βέβαια οι συζητήσεις και οι συναντήσεις ξεφεύγουν από την καθεαυτό μυθοπλασία και στρέφονται στο τι είναι πραγματικά μυθοπλασία, τι είναι πραγματικό και τι δεν είναι.

Kafeini είπε...

Πολύ ωραία παρουσίαση ενός βιβλίου, όντως σημαντικού - παρά τις όποιες ενστάσεις μπορεί να έχει κανείς για τις λεπτομέρειες της ερμηνείας του Ταμπούκι (είχα παλιότερα διατυπώσει κάποιες και στο μπλογκ, τον Γενάρη, νομίζω, του '08). Καλημέρα - και καλές αναγνώσεις.

Pellegrina είπε...

"Κι αφήστε με ήσυχο". Οκέι, όποιος δεν θέλει να τον αγαπώ, με αφήνει κι ο ίδιος ήσυχη, με αγνοεί παντελώς (εμένα και οποιαδήποτε δραστηριότητά μου). Η αγάπη δεν έχει σχέση με "εαυτούς", είναι η εξ ορισμού ρευστότητα, η σύμφυσή τους. Αν ο ένας νοιάζεται για τον άλλον, θα συμβαίνει και το αντίστροφο. Οποτε ή ο κύριος Πεσόα μάλλον δεν νοιάστηκε ποτέ για κανέναν, ή αντίθετα νοιάστηκε πολύ, και έμεινε μετά κατάπληκτος -και ενοχλημένος!!- που αυτό προκάλεσε αμοιβαιότητα!

Ανώνυμος είπε...

Πίσω πάλι στον τόπο του εγκλήματος ε?
Φλήναφα χαίρε

ναυτίλος είπε...

Προς νυχτερινό... σ'ευχαριστώ για το συμπλήρωμα και καλή σου μέρα .

ναυτίλος είπε...

Προς πόλυ ... σ'ευχαριστώ για την επισήμανση . Το έχω το βιβλίο αλλά δεν το έχω ακόμα διαβάσει . Είναι πάντως πολύ ενδιαφέρουσα η υπόθεσή του : ότι ένας ετερώνυμός του περιπλανιέται ένα χρόνο μετά το θάνατό του Πεσσόα και συνομιλεί μαζί με το φάντασμά του .
Νομίζω ότι ο Πορτογάλος αξίζει από μέρους σου μια ευφάνταστη πολυσυνειρμική ανάρτηση σαν αυτές που συνηθίζεις.
Εκτός πάντως από τον Σαραμάγκου έχει γράψει βιβλίο μυθοπλασίας και ο Ταμπούκι με τον Πεσσόα .

ναυτίλος είπε...

Προς πελλεγκρίνα ... εννοείται ότι μόλις αποφάσισα την ανάρτηση σκεφτόμουν με τρόμο τη δική σου παρέμβαση , την οποία άλλωστε θεωρώ απαραίτητη ως αντίλογο (διάβασε στην ανάρτηση τα περί ναι και όχι που γυρίζει γύρω από το ναι ,του Ταμπούκι). Στο κάτω-κάτω δεν μπορώ να πω ότι έχεις άδικο . Χαρακτηριστική πάντως περίπτωση είναι και η σχέση του με την Οφέλια (όπου έβαζε έναν ετερώνυμό του να τον συκοφαντεί σ΄αυτήν δι' αλληλογραφίας) αλλά με αυτό θα ασχοληθώ σε μελλοντική ανάρτηση .

ναυτίλος είπε...

Προς καφείνη ... διάβασα την ανάρτησή σου και δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω με τις ενστάσεις σου , ιδιαίτερα στο θέμα της απόδοσης κάποιων όρων (που μάλλον βαρύνουν τον μεταφραστή). Επίσης μάλλον έχεις δίκιο για την υπόθεση του "Κρυφού συνταξιδιώτη" (εκδ. Καστανιώτης)- The secret sharer .
Βέβαια όσον αφορά στο θέμα της επαναφοράς του Ταμπούκι αρκετές φορές στα ίδια θέματα , έχει να κάνει με το ότι πρόκειται για 2 διαφορετικά βιβλία (ίσως και περισσότερα) που γράφτηκαν (ή εκφωνήθηκαν) σε διαφορετικές εποχές κι απλώς συγκεντρώθηκαν σ' αυτήν την έκδοση .

ναυτίλος είπε...

Προς φλήναφο ... και ξανά και ξανά ... ο Πεσσόα (που σημαίνει πρόσωπο στα πορτογαλικά) είναι ανεξάντλητος , έχει από ένα πρόσωπο για τον καθένα μας .

Christoforos είπε...

Εξαιρετικό κείμενο για ένα βιβλίο που φαίνεται άκρως ενδιαφέρον.

Εντελώς συμπτωματικά η ιδέα του ετερώνυμου Ντε Κάμπος πέρασε τις προάλλες απ' το μυαλό μου, με τη μορφή της αναλογίας της επιστημονικής εργασίας με την λογοτεχνική (http://barcabios.blogspot.com/2008/11/pessoas-trunk-and-some-useless-papers.html).

Φαντάστηκα έναν σωρό από επιστημονικές εργασίες, δουλειές που προσπάθησαν ατελώς να ερμηνεύσουν ψήγματα του πραγματικού κόσμου, να συσσωρεύονται σε ενα μπαούλο σαν του Πεσσόα. Θα μπορούσαν κι αυτές να είναι:
"οι μοναχικές φιλοσοφίες τόσων αποτυχημένων στις σοφίτες τους"

ΥΓ. Ο Ρικάρντο Ρεις που δια χειρός Σαραμάγκου συνομιλεί με τον Πεσσόα, είναι και ο ίδιος ετερώνυμος του.(Και ειναι πολύ ενδιαφέρον με πόση φυσικότητα μιλάμε πλέον για την ταυτότητα των ετερωνύμων σαν να επρόκειντο για ιστορικές μορφές). Έτσι, στο βιβλίο του μη-ετερωνύμου Σαραμάγκου, ο ορθώνυμος Πεσσόα συνομιλεί με έναν από τους ετερώνυμούς του. Πρόκειται ίσως για το πιο όμορφο λογοτεχνικό menage a trois της ιστορίας.

Pellegrina είπε...

Και η Οφέλια τι έκανε;

Βαγγέλης Μπέκας είπε...

Στο φεστιβάλ Θεσσαλονίκης παίχτηκε h ελληνική ταινία: "Τη Νύχτα που ο Φερνάντο Πεσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβαφη”, του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου.
Δεν την είδα αλλά άκουσα πολύ καλά λόγια γι αυτή...

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Ο Ντε Κάμπος, που ήταν μηχανικός, λέγεται ότι είχε δουλέψει κάποτε στην Αγγλική Εταιρεία, στη διώρυγα του Σουέζ. Εκεί πρέπει να διασταυρώθηκαν οι δρόμοι τους.

Τότε, εκείνος που είχε γράψει για το "πρώτο σκαλί" υποψιάστηκε την ύπαρξη του μπαούλου γιατί ο μελαγχολικός μηχανικός εκφραζόταν με υπεκφυγές για την ποίηση σαν να μην ήταν από μόνη της ένας επαρκής λόγος ύπαρξης. Οι συζητήσεις μαζί του ήταν που έδωσαν την αφορμή στους "νέους της Σιδώνος" και όλη τη συζήτηση για το γιο του Ευφορίωνα που κρατάει μέχρι σήμερα.

ναυτίλος είπε...

Προς χριστόφορο ... πράγματι η ιστορία με το μπαούλο μπορεί να δώσει πολλή τροφή στη φαντασία μας. Ποιος ξέρει πόσα τέτοια μπαούλα "χάθηκαν" ;

ναυτίλος είπε...

Προς πελλεγκρίνα ... η όμορφη Οφέλια ήθελε απεγνωσμένα να παντρευτούνε αλλά ο ομοφυλόφιλος ετερώνυμός του Άλβαρο ντε Κάμπος τον διεκδικούσε και γι' αυτό έσπερνε ζιζάνια στη σχέση τους και παρά την πιθανή βοήθεια ενός άλλου ετερώνυμου του Κρος , ο οποίος όταν θα κέρδιζε ένα διαγωνισμό σταυρόλεξου στους Times θα τους συνέδραμε οικονομικά για το γάμο , τελικά ο Άλβαρο τον κέρδισε (;).

ναυτίλος είπε...

Προς barouak ... πράγματι πολλά τα κοινα σημεία του Πεσσόα με τον Καβάφη .

ναυτίλος είπε...

Προς πόλυ ... τώρα μάλιστα ... ακριβώς αυτή θα πρέπει να ήταν η συνάντησή τους . Και ας μην ξεχνάμε ότι ο ντε Κάμπος ήταν και ομοφυλόφιλος οπότε η συνάντησή τους να ήταν η αφορμή για μια σχέση πιο στενή . Ίσως μάλιστα το μπαούλο , το οποίο ακόμα δεν έχει εξερευνηθεί πλήρως (χιλιάδες χειρόγραφα παραμένουν ανέκδοτα) , να περιέχει επιστολές που είχαν ανταλλάξει οι δυο τους .

Pellegrina είπε...

Ναυτίλε κατάλαβα, κι αυτή ετερώνυμο ήταν!

Ο Ίρβινγκ Γιάλομ πότε θα γράψει το μπεστ σέλερ με τίτλο "το μπαούλο που έκλαιγε στις όχθες του Σουέζ";

ναυτίλος είπε...

Προς πελλεγκρινα ... όλα είναι πιθανά αν και κυκλοφορεί φωτογραφία της ενώ η μικρανηψιά της διηγήθηκε όλη την ιστορία της . Ωστόσο δεν αποκλείεται όλοι να είναι πλάσματα που ξεπήδησαν απ'το μπαούλο του Πεσσόα .
υγ. προς το παρόν ο Γιάλομ είναι απασχολημένος με τη συγγραφή της "Ομαδικής ψυχοθεραπείας για 74 ετερώνυμους στον κήπο του Πεσσόα"...

Pellegrina είπε...

74;; πωπω! εγώ εχω μετρήσει ακόμα μόνο καμιά 25αριά...

zamuc είπε...

Εξαιρετικά ενδιαφέρον το κείμενο σου όπως και όλα τα σχόλια που ακολούθησαν. Αρκετά ενδιαφέρουσα και η ταινία που ανέφερε ο VITA MI BAROUAK (την οποία είδα το Σάββατο στη Θεσσαλονίκη)

Ανώνυμος είπε...

Καταπληκτικό το θέμα και η παρουσίασή σου, όπως πάντα, ναυτίλε. Το βιβλίο του Σαραμάγκου στο οπίο αναφ΄ερονται τα σχόλια, είναι ένα από τα αγαπημένα μου, το πρώτο που διάβασα του Σαραμάγκου κι αυτό που μου έδειξε τον Πεσσόα. Αν σ ενδιαφέρει, το παρουσιάζω στο μπλογκ (http://anagnosi.blogspot.com/2007/04/blog-post_949.html).
Πολύ ενδιαφέρον βρήκα στο μπλογκ σου, zamuc.

ναυτίλος είπε...

Προς zamuc... είναι πάντως εντυπωσιακό που Έλληνας δημιουργός ασχολήθηκε με τον Πεσσόα .

ναυτίλος είπε...

Προς χριστίνα ... σ'ευχαριστώ . Το βιβλίο του Σαραμάγκου το έχω και σύτομα θα το διαβάσω . Όσο για την ανάρτησή σου ,όπως και όλες οι αναρτήσεις σου , χάρη στο ευρετήριό σου που λειτουργεί ως βιβλιογραφικός οδηγός , είναι πάντα στα υπ΄όψη .

Flora είπε...

Τι ωραία συντροφιά είστε εσείς εδώ!
Πολύ ωραίο το κείμενό σου ναυτίλε για το βιβλίο.
Θα το πάρω...

Φιλιά πολλά και ποιητικά