Σούζαν Σόνταγκ, εκδ. Νεφέλη, μτφ. Νανά Ησαϊα.
"...Γράφοντας ποιήματα χωρίς ήχους και λέξεις".
Μ. Αναγνωστάκης
"...Γράφοντας ποιήματα χωρίς ήχους και λέξεις".
Μ. Αναγνωστάκης
Πριν από αρκετά χρόνια είχα αγοράσει ένα διπλό cd, αφιερωμένο στον σύγχρονο συνθέτη John Cage (1912-1992) με σκοπό να γνωρίσω τη μουσική του. Ένα από τα κομμάτια του, με τίτλο 4' 33'', το ερμήνευε ο Φρανκ Ζάππα στο πιάνο. Μάταια περίμενα ν' ακούσω τον παραμικρό ήχο απ' τον Ζάππα. Προς στιγμή αναρωτήθηκα μήπως ο δίσκος ήταν ελαττωματικός και γι' αυτό αφού τον έβγαλα εκνευρισμένος και τον έλεγξα σχολαστικά τον ξανατοποθέτησα γι' ακρόαση εκ νέου. Αυτή όμως τη φορά, χαμογελώντας, κάθισα κι "απόλαυσα" για τέσσερα λεπτά και τριαντατρία δευτερόλεπτα, το "τίποτα" το "απόλυτο τίποτα".
Η πρεμιέρα του 4' 33" δόθηκε το 1952. Μια μουσική σύνθεση σε τρία μέρη. Ένας πιανίστας, χωρίς ν' αγγίζει καν τα πλήκτρα, κάθεται σιωπηλός διαβάζοντας μια κενή παρτιτούρα για όσο χρόνο υποδεικνύει ο τίτλος του έργου. Μπορεί να φανταστεί κανείς τις αντιδράσεις του κοινού...
Ο Κέιτζ ισχυριζόταν επίμονα ότι "Απόλυτη σιωπή δεν υπάρχει . Πάντοτε συμβαίνει κάτι που δημιουργεί ήχο". Ο Κέιτζ περιέγραψε πως, ακόμα και σ' ένα απομονωμένο από τους ήχους δωμάτιο, ακόμα και τότε άκουγε δύο πράγματα: τον ήχο της καρδιάς του και την πορεία του αίματός του στο κεφάλι του.
Ο Κέιτζ παραδεχόταν την επιρροή του Robert Rauschenberg (1925-2008), που το 1951 παρουσίασε τον "Λευκό πίνακα". Στην ουσία, πρόκειται για το εικαστικό αντίστοιχο του 4' 33'', όπως θα μπορούσε και μια άδεια αίθουσα τέχνης να είναι το αντίστοιχο για γλυπτά ή εικαστικές κατασκευές.
"Παρόμοια δεν υπάρχει ο άδειος χώρος. Από την ώρα που ένα ανθρώπινο μάτι κοιτάζει, πάντα υπάρχει κάτι που μπορεί να δει. Το να κοιτάζεις κάτι που είναι "άδειο" σημαίνει και πάλι το να κοιτάζεις, και πάλι το να βλέπεις κάτι -έστω και μόνο τα φαντάσματα των ίδιων σου των προσδοκιών. Για να συλλάβει κανείς την πληρότητα, πρέπει να διατηρήσει έντονα την αίσθηση του άδειου που τη διαχωρίζει από τα γύρω της, αντίστροφα, για ν' αντιληφθεί κανείς το άδειο, πρέπει να έχει στο νου του άλλες ζώνες του χώρου σαν γεμάτες".
"Στο "Μέσα από τον καθρέφτη" η Αλίκη βρίσκει ένα μαγαζί που έμοιαζε να είναι γεμάτο από κάθε είδους περίεργα πράγματα -αλλά το πιο παράξενο απ' όλα ήταν το ότι όποτε κοίταζε προσεκτικά σε κάποιο ράφι, για να διακρίνει τι ακριβώς είχε πάνω του, το συγκεκριμένο αυτό ράφι ήταν πάντοτε εντελώς άδειο, αν και όλα τα άλλα ράφια γύρω του ήταν υπερβολικά φορτωμένα με οποιουδήποτε είδους αντικείμενο μπορούσαν να συγκρατήσουν".
"Η σιωπή ποτέ δεν παύει να συνεπάγεται το αντίθετό της και να εξαρτάται από την παρουσία του: ακριβώς όπως δεν υπάρχει "πάνω" χωρίς "κάτω" ή "αριστερό" χωρίς "δεξιό", έτσι πρέπει κανείς να παραδεχτεί την ύπαρξη ενός περιβάλλοντος ήχου ή γλώσσας για ν' αναγνωρίσει τη σιωπή. Όχι μόνο η σιωπή υπάρχει σ' έναν κόσμο γεμάτο από ομιλίες και κάθε άλλου είδους ήχους, αλλά κάθε δεδομένη σιωπή έχει τη δική της ταυτότητα σαν ένα διάστημα διάτρητων ήχων".
"Έτσι ένα μεγάλο μέρος της ομορφιάς της σιωπής του Χάρπο Μαρξ οφείλεται στο ότι είναι περιτριγυρισμένος από μανιακούς ομιλητές".
Σ' αυτό το σύντομο αλλά περιεκτικό δοκίμιο η Σούζαν Σόνταγκ προσπαθεί να εξαντλήσει όλες τις περιπτώσεις, που η σιωπή επιλέγεται ως συνειδητός τρόπος έκφρασης. Από τον Ρεμπώ στον Μπέκετ κι απ' τον Βιτγκενστάιν στον Ντυσάν, η Σόνταγκ διατρέχει όλους τους χώρους της Τέχνης και της φιλοσοφίας προκειμένου να περιγράψει όλες τις εκφάνσεις της "καλλιτεχνικής" σιωπής. Τι είναι τελικά η "σιωπή" στην Τέχνη; Μία πρόκληση ή ένα αύταρκες έργο άξιο να "ψυχαγωγεί"; Αλήθεια, ξανάκουσα ποτέ μου το 4' 33''; Κι ωστόσο... πόσες φορές δεν το ανακάλεσα στη μνήμη μου και πόσες φορές δεν υπήρξε έναυσμα για ένα σωρό σκέψεις; Είναι, λοιπόν η "σιωπή" έναυσμα για έναν προβληματισμό πάνω στην Τέχνη ή μήπως μια απόπειρα διαμαρτυρίας; Ας μην ξεχνάμε την "εκρηκτική σιωπή" του Μανόλη Αναγνωστάκη αλλά και τη ρήση του Τέοντορ Αντόρνο "Το να συνεχίζεις να γράφεις ποίηση μετά το Άουσβιτς είναι βάρβαρο" (1945).
Η Σόνταγκ οικοδομεί την "Αισθητική της σιωπής" χωρίς ποτέ να ξεφεύγει από τη βασική της θέση, που επηρέασε όλη τη σκέψη της κι αναπτύχθηκε στα πρώτα της δοκίμια, σύμφωνα με την οποία το ύφος ενός έργου τέχνης είναι και το περιεχόμενό του -περιεχόμενο όχι αναγκαστικά θεωρημένο σα νόημα- κι ότι, κατά συνέπεια, η μορφή ενός έργου, από την οποία και εξαρτάται το ύφος του, είναι αυτό που πρέπει να μας απασχολεί. Αυτή της η θέση οδήγησε σε μια πολεμική εναντίον των ατελείωτων ερμηνειών των έργων από τους κριτικούς που προσπαθούν να προσδιορίσουν την αξία ένός έργου ξεκινώντας απ' το τι λέει κι όχι από το πώς λέει αυτό που έχει να πει. (Ν. Ησαϊα)
Σε ένα πολύ ωραίο απόσπασμα , στο παρόν δοκίμιο, γράφει με το απαράμιλλο ύφος της:
"Ο θεατής έτσι πρέπει να πλησιάσει την τέχνη όπως πλησιάζει κανείς ένα τοπίο. Ένα τοπίο δεν απαιτεί από το θεατή την "κατανόησή" του, την απόδοσή μιας σημασίας, τις ανησυχίες του και τις συμπάθειές του. Απαιτεί, μάλλον, την απουσία του, ζητάει απ' αυτόν να μην του προσθέσει τίποτα. Η οραματική θέαση των πραγμάτων, για να μιλήσει κανείς επακριβώς, συνεπάγεται την ικανότητα εκ μέρους του θεατή να ξεχνάει τον εαυτό του: ένα αντικείμενο άξιο να κοιταχτεί μ' αυτό τον τρόπο είναι ένα αντικείμενο που, στην πραγματικότητα, εκμηδενίζει αυτόν που το συλλαμβάνει".
---------------------------------------------------
"Οι σειρήνες τώρα έχουν ένα όπλο πιο τρομαχτικό απ' το τραγούδι τους: τη σιωπή τους. Και παρόλο που δε συνέβη ποτέ, θα μπορούσε κανείς να φανταστεί κάποιον να γλιτώνει απ' το τραγούδι τους, από τη σιωπή τους όμως, αναμφίβολα, ποτέ".
Φραντς Κάφκα (Η σιωπή των Σειρήνων, απόσπασμα)
Σημειώσεις: Το δοκίμιο της Σόνταγκ έχει μεταφραστεί κι από τον Άρη Μπερλή στο περιοδικό "Σπείρα" (1975), που δεν κατόρθωσα να βρω, ενώ από την Νανά Ησαϊα μεταφράστηκε το 1974. Διαβάζοντάς το παράλληλα με το αγγλικό διαπίστωσα, δυστυχώς, ότι η μετάφρασή της είναι άνιση. Η έκδοση της "Νεφέλης" είναι του 1983. Οι δυο πρώτες φωτογραφίες είναι από την παρτιτούρα του John Cage. Το διπλό cd έχει κυκλοφορήσει από την Koch το 1993 (A chance operation: the John Cage tribute). H επόμενη δείχνει τον Ράουσενμπεργκ να ποζάρει δίπλα στον "Λευκό πίνακά" του. Η εικόνα με την Αλίκη στο μαγαζάκι του "Μέσα απ' τον καθρέφτη" είναι από την εικονογράφηση του John Tenniel. Η επόμενη φωτογραφία δείχνει τον "μουγγό" Χάρπο, από τους αδελφούς Μαρξ. Ο πίνακας στο τέλος είναι του Magritte και έχει τίτλο "Τα θαύματα της φύσης" (1953). Ο Αντόρνο προχώρησε στη περίφημη δήλωσή του όταν σταμάτησε να συνθέτει μουσική. Ωστόσο μετά από λίγα χρόνια την ανακάλεσε λέγοντας: "Ο αιώνιος πόνος έχει δικαίωμα να εκφραστεί όπως κι αυτός που βασανίζεται να ουρλιάξει... έτσι θα ήταν σφάλμα να πει κανείς ότι δεν μπορεί να γραφτεί ποίηση μετά το Άουσβιτς". Η μετάφραση του αποσπάσματος του Κάφκα είναι του Ναυτίλου.
12 σχόλια:
Η σημερινή βουβαμάρα πάντως είναι νομίζω πιο πολύ των ανίδεων ή των πονηρών, όχι αυτών που επικοινωνούν ( ή προσπαθούν)μέσω της σιωπής.
Υπέροχη Αλίκη στο καθρεφτόσπιτο.
Θεϊκός Χάρπο, αχτύπητος Γκράουτσο.
Στο χορό των σιωπηλών σου εργων να προσθεσω την ταινία "Πρετ α πορτέ", δεν θυμάμαι τα λοιπά στοιχεία. πραγματεύεται τον κόσμο της μόδας, είναι μια σχετικά ενδιαφέρουσα ταινία για τη μαζική εικόνα και κουλτούρα. Στο τέλος, το εύρημα ή "η λύση" στο "τι θα φορέσουμε φέτος" (όχι χαριν εντυπωσιασμού, αλλά με τον τρόπο που το παρουσιάζεις ε΄συ) είναι: τα μοντέλα βγάινουν γυμνά. Δεν υπάρχει τίποτα να φορέσουν, τίποτα ν απουν. Δεν λέω πως έιναι αριστούργημα, αλλά είχε κάποιο ενδιαφέρον όπως ήταν δοσμένη και την προσθέτω στη συλλογή.Νομίζω εμφανιζόταν κι η Σοφία Λώρεν (σε μεγάλη ηλικία)
Η Σόνταγκ λέει κα΄τι ελαφρώς διαφορετικό, νομίζω, στη μεταφορά με το τοπίο. Θα το διαβασω κάποτε.
και δυο χαριτωμένα "παρελκόμενα":
α)ο πίνακας του Μαγκρίτ έχει τη χιουμοριστική εκδοχή του σε ένα σκίτσο του Σπύρου Ορνεράκη: ο κύριος Ψάρης έχει συναντήσει, πανευτυχής, τη ..γοργόνα (το αντίστροφό του) και ..καρδούλες κεραυνοβόλου έρωτα γεμίζουν τα συννεφάκια, πάνω από το θαλασσοβρεγμένο βραχάκι τους!
β) Η ..Μαρξιστική θεωρία περί έρωτα (κατά τον ανάλαφρο κύριο Αλέν ντε Μποτόν): "Δεν είναι ποτέ δυνατόν να ερωτευθώ κάποια που να είναι τόσο ασήμαντη ώστε να δεχτεί κάποιον σαν εμένα"!!
Είναι κατά τον Γκράουτσο Μαρξ που λέει σε μια ατάκα: "δεν θα δεχτώ ποτέ να γίνω μέλος μιας λέσχης τόσο ανυπόληπτης ώστε να κάνει μέλος της εμένα!!"
αυτά. καληνύχτα!
Προς πελλεγκρίνα... πράγματι έχεις δίκιο η ταινία "Πρετ α πορτέ" του Άλτμαν θα μπορούσε να λειτουργήσει και έτσι, δηλαδή κατά Σόνταγκ.
Η τελευταία σκηνή με είχε σοκάρει και μου θύμισε σκηνές από ντοκυμαντέρ με επιζήσαντες απ' το Άουσβιτς. Ο Άλτμαν είχε μεταφορικά αλλά και κυριολεκτικά ξεγυμνώσει τον κόσμο της μόδας.
Μα τις περισσότερες φορές ο λόγος γίνεται και για τα παρελκόμενα...
υτοί οι εξτρεμισμοί δημιουργούν ένα σοκ, αλλά δεν μπορούν να έχουν συνέχεια. Διάβασα για ένα ανάλογο έργο:Οι μουσικοί κοιτάζουν για λίγο τις παρτιτούρες τους, τις παρτιτούρες ο ένας του άλλου, και αποχωρούν. Δεν είναι τυχαίο πως ο σκοτεινός μοντερνισμός στη λογοτεχνία αντικαθίσταται από τον διαυγή μεταμοντερνισμό, ενώ τους μεσοπολεμικούς πειραματισμούς στη μουσική (Δωδεκαφθογγισμός, αλεατορική μουσική κ.ά) διαδέχεται ο νεοκλασικισμός. Το παραπάνω έργο του John Cage δεν θα μου άρεσε καθόλου να το "ακούσω", αλλά μου αρέσει πάρα πολύ το "Variation II".
Πράγματι,η τέχνη δεν ακολουθεί μία γραμμική πορεία,μάλλον υποτάσσεται κι αυτή στους αναπόδραστους νόμους της φύσης(τι ειρωνεία!)διαγράφοντας συνεχείς κύκλους.Όπως έλεγε κι ο Ταρκόφσκι "η έννοια της προόδου στην τέχνη δεν υπάρχει".Όταν η αφαίρεση φτάσει στο σημείο μηδέν,το έδαφος λειαίνεται για να υποδεχτεί την επάνοδο της παραστατικότητας.Πολύ ενδιαφέροντα τα του Cage και των λοιπών,αλλά μήπως μυρίζουν εγκεφαλικότητα; Πόσο μακριά μπορούν να φτάσουν,πέρα από ένα-ομολογουμένως πολύ αξιόλογο- διανοητικό παιχνίδι;
Μ'άλλα λόγια,συμφωνώ με τον Δερμιτζάκη...Μόνο μία παρατήρηση..Υπό ποίαν έννοια χαρακτηρίζουμε "διαυγή" τον μεταμοντερνισμό; Έχω βγάλει τα μάτια μου,αλλά την τύφλα μου δεν έχω καταλάβει σχετικά μ'αυτό το...ρευμα;;;;
η τεχνη μπορεί νά κάνει κύκλο, αλλά θα ήταν ωραία αν αυτός ο επαναλαμβανόμενος κύκλος άνοιγε κάθε φορά λίγο πιο πολύ, αν περιείχε δηλαδή όλο και περισσότερους ανθρώπους, ειδικά από τις κατώτερες τάξεις.
Ουτε εγώ έχω καταλάβει πολλά από το μεταμοντέρνο, αν και χρησιμοποιώ συχνά τον όρο, μάλλον με κάποια ευκολία όταν δεν μπορώ να ορίσω αλλιώς αυτό που λέω! ισως κι αυτό (η ευκολία)να ειναι ένα από τα χαρακτηριστικά του. Νομίζω πως είναι κατι που ευνοεί γενικά την ημιμάθεια, καθότι ¨ολα χωράνε" μέσα του. Συχνά ορίζουμε μεταμοντέρνο κάτι που μοιάζει με συμβατική αφήγηση (ίσως εδώ κολλάει το "διαυγής"), αλλά ανακατεύει παιγνιωδώς διάφορα στοιχεία παό άλλα κέιμενα, μορφές λόγου, εποχές, επιστήμη κλπ σε ένα κολλάζ. Συχνά αυτό έχει ουσιαστικό αποτέλεσμα, άλλοτε είναι μια χαζομάρα ή απλώς ένα ωράιο στυλιστικό παιχνίδι 9αλλά έτσι δεν ήταν πάντοτε, και πριν το μεταμοντερνισμό;) Γενικώς όλα χωράνε και όλα κρίνονται.
Επίσης νομίζω ότι συχνά λέμε μετα μοντέρνο κατι που ειναι συμβατικότατο, απλά, με τη μεσολάβηση του μοντέρνου, το εχουμε ξεχάσει πως είναι. Δηλ. τα ταξίδια του Γκιούλιβερ ας πούμε ή διάφορα παιχνιδιάρικα εργα του Όσκαρ Γουάιλντ (πχ το φάντασμα του κάντερβιλ) αν τα γράφανε σήμερα δεν θα τα λέγαμε κάπως έτσι;
ισως εννοούμε απλώς ό,τι ήρθε μετά το "μοντέρνο'
Πάντως η "σούπα" του μεταμοντέρνου κρύβει κινδύνους αντίδρασης με το φόρεμα του πρωτότυπου, κι αυτό είναι το μεγάλο κόλπο. Σούπερ βιβλία με πλοκή και ιδέες που μετά από 1000 σελίδες έχουν αναμασήσει τα πιο αντιδραστικά πράγματα, κλίκες παπάδων, στερεοτυπικές γυναίκες κλπ. Είναι ίσως γέννημα της εποχής των διαψέυσεων.
Θα ήθελα κι εγώ τα φώτα των ειδικών, τουλάχιστον για να μη λέω χαζομάρες!
Ευχαριστώ Pellegrina,κι εγώ κάπως έτσι το είχα στο μυαλό μου..
Μια πατατοσαλάτα δηλαδή...Ίσως ο μεταμοντερνισμός είναι απλώς ένας νέος τρόπος ανάγνωσης του μοντέρνου ή ακόμα και του κλασικού.Λέμε διάφορα για αυτοαναφορική αφήγηση,metafiction και τρα λα λα στο σύγχρονο μυθιστόρημα,αλλά μήπως και ο Ντοστοφιέφσκι δεν έγραφε μεταμυθοπλαστικά; "Φίλε αναγνώστη","Η αφήγηση σ'αυτό το σημείο" κλπ. Για να μην πιάσουμε και τα μεσαιωνικά έργα...Άντε,στη λογοτεχνία βγάζουμε άκρη,με τα εικαστικά καις φλάτζες!!!!
Ναυτίλε καλησπέρα,
Η ανάρτησή σου άρτια όπως πάντα και για την αισθητική και το περιεχόμενό της. Ενδιαφέρον και το βιωματικό παράδειγμα με τη μουσική του Cage.
Είχα την ευκαιρία να διαβάσω αυτό το δοκίμιο της Σ.Σ. χάρη στο αφιέρωμα που της κάνεις και ομολογώ ότι με συγκίνησε περισσότερο η εισαγωγή, εκεί που ο δημιουργός με μια χειρονομία ζωής αποσύρεται από τη σκηνή, όπως ο Ρεμπώ που πάει στην Αβησσυνία ή ο Βιτκεστάιν που αποφασίζει να γίνει δάσκαλος. Αυτή η λεπτή διαχωριστική γραμμή της παραίτησης από την τέχνη ως έργο τέχνης έχει πολύ ενδιαφέρον αν και με τον τρόπο της η άποψη αυτή της ΣΣ αντιφάσκει με το «ενάντια στην ερμηνεία» ένα από τα πρώτα της δοκίμια. Ερμηνεύει δηλαδή τη στάση των δημιουργών εντάσσοντάς την στην αισθητική της σιωπής. Παρόλα αυτά αυτή τη θεώρηση τη βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσα. Τα υπόλοιπα περί καλλιτέχνη που βρίσκεται σε ένα διαρκή ανταγωνισμό με το κοινό του και προσπαθεί να δημιουργεί σκάνδαλα και να περιμένει αλλοπρόσαλλες αντιδράσεις, μπορεί οριακά να αγγίζουν τη σιωπή, ίσως έχουν ενδιαφέρον για τους θεωρητικούς της τέχνης. Κατά τη γνώμη μου είναι πολύ εγκεφαλικά και στημένα (καις φλάντζες :):)!!)
αλλά το εικαστικό δεν σε πιεζει τόσο να κάψεις, όσο το κείμενο που με το λόγο προκαλεί το λόγο (το νου): μπορείς να σιωπήσεις με την έννοια του "τοπίου" της Σόνταγκ. Αν νιώθεις την έντασή του και την αλήθεια του...βεβαια υποκειμενικό. Ίσως χρειάζεται κάποιες προΥποθέσεις καλλιεργειας και να μην είσαι επιρρεπής στο δήθεν.
Αλλά να σας πω, ΟΛΑ τα εικαστικά εχουν κατι συγκινητικό, γιατι είναι, εκτός από το μυαλο΄, και το χ έ ρ ι, η μοναδική κίνηση του σώματος του δημιουργού. Έχουν τη σφραγίδα του πιο απτή από ό,τι το κέιμενο ή η μουσική. Τα ζωγραφικά πρωτότυπα συνήθως μου προκαλούν συγκίνηση ό,τι και να ναι (εκτός να ειναι πολυ μάπες): εκέι επάνω είναι ένας άνθρωπος και Η ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΣΤΙΓΜΗ ΤΟΥ...
Τα περισσότερα που ξέρω από τον μεταμοντερνισμό τα ξέρω από το βιβλίο του Τάκη Κονδύλη "Η παρακμή του αστικού πολιτισμού".
Για το διαυγές:
Μοντερνισμός: ποιός άντεξε να διαβάσει μέχρι τέλος τον Οδυσσέα του Τζόυς;
Μεταμοντερνισμός: επιστροφή στην διαύγεια της κλασικής αφήγησης, όπως στον ρεαλισμό του δέκατου ένατου αιώνα.
Όχι μόνο. Η βασική αρχή του μεταμοντερνισμού είναι anything goes. Τα γράφει και η Pellegrina πιο πάνω.
Προσωπικά πιστεύω ότι αυτό το είδος τέχνης (4'33'' ή ο λευκός πίνακας και άλλα αντίστοιχα ) δεν μπορεί να σταθεί μπροστά στο κοινό παρά μόνο ως πρόκληση ή διαμαρτυρία ή ως έναυσμα για κάποιον προβληματισμό. Γενικά όπως λέει κι ο ετερώνυμος μυρίζουν εγκεφαλικότητα. Ωστόσο δεν μου αρέσουν και τόσο οι διαχωρισμοί των έργων (μοντέρνα , μεταμοντέρνα κλπ)καθώς μάλλον περιπλέκουν τα πράγματα. Πού θα μπορούσε να εντάξει κανείς τον "Τρίστραμ Σάντι" κάποιους αιώνες πριν την εμφάνιση του μοντερνισμού ή το δεύτερο μέρος του "Δον Κιχώτη" αιώνες πριν το μεταμοντερνισμό;
Πόλυ πράγματι η Σόνταγκ προσπαθεί να χωρέσει πολλά στη "Σιωπή" κι από τα πιο γοητευτικά είναι η συνειδητή "σιωπή" των καλλιτεχνών.
Το δοκίμιό της είναι κάπως αποσπασματικό και δε διεκδικεί δάφνες πλήρους ανάλυσης του θέματός της. Περισσότερο σα σκέψεις και μάλλον αποσπασματικές πάνω στην αισθητική της σιωπής το διάβασα. Αυτό όμως δε μειώνει σε τίποτα την οξύτητα της σκέψης της και την ομορφιά του κειμένου της, που προσωπικά με καθήλωσε.
Πιστεύω ότι η Σόνταγκ, στο συγκεκριμένο σημείο, θεωρεί τη στάση των δημιουργών ως ένα ακόμη έργο τους (κάτι σαν το 4'33'') και δεν την ερμηνεύει, εννοώ δεν αναζητά τις αιτίες της, οι οποίες βέβαια θα ήταν διαφορετικές για τον καθένα τους.
Δημοσίευση σχολίου