Η Νυχτερίδα

Στρατής Τσίρκας, εκδ. Κέδρος (2005), επιμ. Χ. Προκοπάκη.

"Η Ιστορία πλάθει τον εαυτό της με τέτοιο τρόπο, ώστε το τελικό αποτέλεσμα ξεπηδάει πάντα μέσα από συγκρούσεις πολλών ατομικών θελήσεων, που καθεμιά τους πάλι έγινε ό,τι είναι χάρη σε πάμπολλες ειδικές συνθήκες ζωής... Γιατί εκείνο που θέλει το κάθε άτομο εμποδίζεται από καθένα απ' όλα τα άλλα, και ό,τι προκύπτει είναι κάτι που δεν το θέλησε κανείς".

Φ. Ένγκελς

Από την Ιερουσαλήμ της Λέσχης και το Κάιρο της Αριάγνης περνάμε τώρα στην Αλεξάνδρεια της Νυχτερίδας. Αν το Κάιρο ήταν ένας, από τους πρωταγωνιστές του δεύτερου τόμου, η Αλεξάνδρεια είναι ο κύριος πρωταγωνιστής της Νυχτερίδας. Ο Τσίρκας καταφέρνει να μας ζωντανέψει όχι μόνο την πόλη του 1943-44 αλλά και την πόλη του 1882, του 1892-1911, του 1924... Η κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια ταξιδεύει στον χρόνο και μεις οι αναγνώστες τριγυρνάμε με το τραμ στο Ράμλι, στην Κορνίς, στην πλαζ, στο λιμάνι και στο σταθμό. Η αίσθηση της πόλης είναι τόσο απτή, που όσο διαβάζεις το βιβλίο νιώθεις ότι ζεις μέσα της. Μπορούμε να μιλάμε για την Αλεξάνδρεια του Τσίρκα, όπως μιλάμε για το Δουβλίνο του Τζόυς, την Τεργέστη του Σβέβο, την Νέα Υόρκη του Όστερ, την Αβάνα του Καμπρέρα και την Ισταμπούλ του Παμούκ.

"...Πώς θα έκανα για να σμίξουν τα γεγονότα του 1892-1911 που διηγείται η μάνα της Τζούλιας, με τις αναμνήσεις του Παράσχου από το καλοκαίρι του 1924 και τα δυο αυτά με την πραγματικότητα του 1944; Ήταν και οι αναμνήσεις του Αντουάνου από τα γεγονότα του 1882. Τρεις παραπόταμοι που σμίγουν σ' ένα μεγάλο Δέλτα, την Αλεξάνδρεια των προγόνων, και αντιστικτικά η Ελλάδα, ο πόλεμος, η Ευρώπη, ο κόσμος".
Η παραπάνω καταγραφή από το ημερολόγιο του Τσίρκα δείχνει το δύσκολο πρόβλημα της οργάνωσης του χρόνου που είχε να λύσει στη Νυχτερίδα. Και πιστεύω, ότι τα κατάφερε με τρόπο αριστουργηματικό!

"Υγρός, όλος σφρίγος φυσούσε ο μαΐστρος. Έγδερνε την ποδιά της πολυκατοικίας και σκαρφάλωνε μεμιάς τα οκτώ πατώματα. Στην ταράτσα τράνταζε τη φανταχτερή ταμπέλα, VILLA PROTEUS, να την ξεκολλήσει, κι ύστερα την καβαλίκευε και τραβούσε σφυρίζοντας για τα κοιμητήρια, τις λαϊκές συνοικίες, τους κήπους, το κανάλι, τις αλυκές. Το φθινοπωρινό φεγγάρι έβγαινε πίσω από τα σύννεφα που φεύγαν γρήγορα, φώτιζε μακριά τις στριμωγμένες πολυκατοικίες του Ανατολικού Λιμένα ή, πιο εκεί, το φρούριο της νήσου Φάρος, κι ύστερα κρυβόταν παραδίνοντας την πόλη στη συσκότιση της πολεμικής νύχτας. Στην παραλιακή Κορνίς γλιστρούσαν κάθε τόσο καμιόνια με σβησμένους φάρους. Τα ξεφωνητά των φαντάρων ακούονταν χαρούμενα ή αγαναχτισμένα όταν τους περεχούσε το κύμα".

Οι ήρωες της Νυχτερίδας ζουν συγχρόνως στο παρόν και στο παρελθόν, που βαραίνει αποφασιστικά πάνω τους και καθορίζει την πορεία τους. Ένα παρελθόν που παρεμβαίνοντας στο παρόν δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα. Η περιπέτεια του ελληνισμού και του παροικισμού τον 19ο αιώνα, η εξέγερση του Οράμπι πασά και ο βομβαρδισμός της Αλεξάνδρειας από τους Εγγλέζους το 1882, η αλεξανδρινή "μπελ-επόκ", ο μεσοπόλεμος του σκληρού αποικιακού ζυγού ή ο μεσοπόλεμος "του χλωρού παραδείσου των παιδικών ερώτων" του Παράσχου, το κίνημα του Απρίλη του 1944 με την άτυχη έκβασή του και την αποκήρυξή του, ακόμη κι από την ελληνική Αριστερά... Μια Ιστορία που σαν τον Πρωτέα μεταμορφώνεται συνεχώς, ξεφεύγοντας έτσι απ' όσους επιζητούν να την δαμάσουν. Πόσο μπορούν να επηρεάσουν την Ιστορία άτομα σαν τον Σιμωνίδη, το Ανθρωπάκι, τον Φάνη, τον Παντελή, τον Γαρέλα; Η θέληση του καθενός συγκρούεται με τις ατομικές θελήσεις των άλλων στην προσπάθειά τους να την διαμορφώσουν και αυτό που προκύπτει, μπορεί να είναι ένα τέρας, που κανένας δεν το θέλησε. Ο επίλογος του Μάη του '44 αλλά και του Ιούνη του '54 βρίσκει άλλους νεκρούς κι άλλους ζωντανούς και κυνηγημένους...

"Άλλοι τους άκρως ζωντανοί, κι άλλοι τους κοιμισμένοι

Σα νυχτερίδες κρέμονται σ' έναν κόσμο μ' ανεστραμμένες αξίες".

Louis MacNeice

Ο Στρατής Τσίρκας έγραψε ένα αριστουργηματικό μυθιστόρημα. Μια μυθιστορία με την κυριολεκτική σημασία του όρου. Θα μπορούσα να γράφω ολόκληρα κατεβατά εκθειάζοντας την τεχνική του, τη γλώσσα του, την ατμόσφαιρα που καταφέρνει να δημιουργήσει και τον τρόπο με τον οποίο οι μύθοι συνδιαλέγονται με την Ιστορία κι όλα μαζί γίνονται ένα με τα βιώματά του και την συγγραφική του φαντασία.

Διαβάζονται άραγε τα τρία βιβλία των "Ακυβέρνητων πολιτειών" χωριστά το καθένα; Νομίζω πως όχι. Το καθένα τους προϋποθέτει το προηγούμενο. Αλλά η διαδοχική τους ανάγνωση μας αποκαλύπτει ένα συγγραφέα που γίνεται όλο και πιο ώριμος, ένα μυθιστοριογράφο εν προόδω. Θα τολμούσα να πω, ότι οι "Ακυβέρνητες πολιτείες" είναι ένα "Bildungsroman" όχι μόνο για τον Μάνο Σιμωνίδη, τον κύριο πρωταγωνιστή και των τριών βιβλίων, αλλά και για τον μυθιστοριογράφο Τσίρκα!

"Ο μέσα μου άνθρωπος, ο νοσταλγός του χαμένου παράδεισου των παιδικών χρόνων, κι ο έξω άνθρωπος, ο λογιστής των δραματικών γεγονότων στη Μέση Ανατολή, είχαν συγχωνευθεί, άρα συμφιλιωθεί, μέσα σ' ένα έργο τέχνης, που παράμενε, ό,τι κι αν έλεγα, η ακοίμητη έγνοια μου".

Στρατής Τσίρκας

Σημειώσεις: Στην πρώτη φωτογραφία η Αλεξάνδρεια, στη δεύτερη ένας από τους τάφους των Ελλήνων στρατιωτών στη Μέση Ανατολή και στην τέταρτη μια άποψη του λιμανιού της Αλεξάνδρειας, όπου έλαβαν μέρος πολλά από τα γεγονότα του Απρίλη του '44. Το μότο του Ένγκελς προέρχεται από ένα γράμμα του στον J. Bloch το 1890 και χρησιμοποιείται από τον Τσίρκα ως μότο στην αρχή της Νυχτερίδας ενώ το δίστιχο του Λούις Μακνίς (1907-1963) είναι μότο στον επίλογο του βιβλίου. "Bildungsroman" είναι ένας γερμανικός λογοτεχνικός όρος, που έχει επικρατήσει και διεθνώς και σημαίνει κατά προσέγγιση μυθιστόρημα "διαμόρφωσης" χαρακτήρα. Στα ελληνικά έχει επικρατήσει η απόδοση, μάλλον λανθασμένα καθώς περιορίζει κατά πολύ τον γερμανικό όρο, "μυθιστόρημα ενηλικίωσης".

Στα αγγλικά για το μυθιστόρημα χρησιμοποείται γενικά ο όρος novel ενώ στα γαλλικά και στα γερμανικά ο όρος roman. Μόνο στα ελληνικά υπάρχει, απ' όσο ξέρω, αυτή η τόσο περιεκτική λέξη. Γράφει σχετικά ο Etiemble σε μια κριτική του για τη γαλλική μετάφραση της τριλογίας του Τσίρκα: "Η ελληνική λέξη μυθιστόρημα ορίζει ακριβώς το λογοτεχνικό είδος που το χαρακτηριστικό του είναι να μετατρέπει σε μύθο, χάρη στη δύναμη της ποιητικής φαντασίας, το ακατέργαστο και βάναυσο υλικό της ιστορίας". (20/20)