Τετάρτη 10 Φεβρουαρίου 2010

Ζωή για κατανάλωση

Ζύγκμουντ Μπάουμαν, εκδ. Πολύτροπον, μτφ. Γ. Καράμπελας.




"Δεν είναι η δημιουργία νέων αναγκών η μείζων μέριμνα της κοινωνίας των καταναλωτών. Είναι η υποβάθμιση και ο ξεπεσμός των χθεσινών αναγκών..."














Στη "Ζωή για κατανάλωση" ο Μπάουμαν αναλύει τον μετασχηματισμό της κοινωνίας, από κοινωνία παραγωγών σε κοινωνία καταναλωτών εστιάζοντας στον αντίκτυπο που είχε αυτός ο μετασχηματισμός σε ποικίλες όψεις της σύγχρονης ζωής, όπως τη δημοκρατία, τους κοινωνικούς διαχωρισμούς, τις κοινότητες, τον τρόπο σκέψης, τις αξίες... Πιο συγκεκριμένα πρόκειται για τη μετάβαση από την κατανάλωση στον καταναλωτισμό, "έναν τύπο κοινωνικής διαρρύθμισης που προκύπτει από την ανακύκλωση πεζών, μόνιμων και πολιτειακά ουδέτερων, ούτως ειπείν, ανθρώπινων αναγκών, επιθυμιών και πόθων σε πρωτεύουσα κινητήρια και λειτουργική δύναμη της κοινωνίας..."

Για τον Πολωνό κοινωνιολόγο "καταναλώνω" σημαίνει επενδύω στην κοινωνική μου ένταξη. Συνεπώς, σ' έναν κόσμο που αξιολογεί τον καθένα και το καθετί βάσει της εμπορευματικής του αξίας, οι "αποτυχημένοι καταναλωτές" πρέπει μοιραία να βγουν στο περιθώριο ή ακόμα καλύτερα... να εξαφανισθούν!

"Η σύγχρονη κοινωνία περιλαμβάνει τα μέλη της πρωτίστως ως καταναλωτές και μόνο δευτερευόντως και εν μέρει ως παραγωγούς... Οι φτωχοί του σήμερα είναι "μη καταναλωτές", όχι "άνεργοι". Ορίζονται κυρίως απ' το ότι είναι ελαττωματικοί καταναλωτές, καθώς το πιο κομβικό από τα κοινωνικά καθήκοντα που δεν επιτελούν είναι το καθήκον να είναι ενεργοί και αποδοτικοί αγοραστές των αγαθών και των υπηρεσιών που προσφέρει η αγορά".




Αυτοί οι σύγχρονοι περιθωριακοί, όχι μόνο εξορίζονται σταδιακά από τους δημόσιους χώρους που χρησιμοποιούμε εμείς, οι νόμιμοι κάτοικοι του γενναίου καταναλωτικού μας κόσμου αλλά κι από το "σύμπαν της ηθικής συμπάθειας" και τη δημόσια έγνοια. Κι εκεί ακριβώς, όπου οι δεοντολογικές μέριμνες σιωπούν ολοκληρωτικά ενώ η συμπάθεια σβήνει και οι ηθικοί φραγμοί καταρρέουν, ελλοχεύει ο μεγαλύτερος κίνδυνος. Ο Μπάουμαν μας θυμίζει ότι η ναζιστική "βία διαπράχθηκε μέσα σε μια εκκωφαντική σιωπή ανθρώπων που θεωρούσαν εαυτούς αξιοπρεπή και χρηστά άτομα, δεν έβλεπαν όμως για ποιο λόγο τα θύματα της βίας, που είχαν πάψει προ πολλού να προσμετρούνται στα μέλη της ανθρώπινης οικογένειας, άξιζαν την ηθική συμπάθεια και συμπόνια τους".

Αυτή, η πιο σημαντική ίσως από τις παράπλευρες απώλειες του άλματος στην καταναλωτική εκδοχή της ελευθερίας του homo eligens, που είναι ο Άλλος ως αντικείμενο δεοντολογικής ευθύνης και ηθικής μέριμνας, είναι μία από τις πιο βαθυστόχαστες αναλύσεις του Μπάουμαν σ' αυτό το έργο του.


Ο γηραιός στοχαστής της ρευστής νεωτερικότητας στο εξαιρετικό του δοκίμιο χρησιμοποιώντας το Λόγο πολλών σύγχρονων κοινωνιολόγων αλλά και παραδοσιακών φιλοσόφων των προηγούμενων αιώνων αναλύει, θέτει ερωτήματα και μας παρακινεί να κάνουμε σκέψεις με... "μήκος μεγαλύτερο από μερικά εκατοστά".






Ωστόσο, για μια ακόμη φορά, τελειώνοντας ένα βιβλίο του Μπάουμαν, ένιωσα μια βαθιά απαισιοδοξία. Το μέλλον της σύγχρονης κοινωνίας διαγράφεται αναμφισβήτητα ζοφερό. Ο συγγραφέας δεν προτείνει λύσεις, απλά αναλύει το παρόν και προδιαγράφει την πορεία του καταδεικνύοντας το αδιέξοδο...

"Τίποτα δεν μας προσδιορίζει περισσότερο, εμάς, τους ανθρώπους του σήμερα, από την αδυναμία μας να μείνουμε νοητικά "ενήμεροι" αναφορικά με την πρόοδο των προϊόντων μας, να ελέγξουμε δηλαδή τον ρυθμό των ίδιων μας των δημιουργημάτων και να ανακτήσουμε στο μέλλον τα όργανα που μας έχουν κυριεύσει... Δεν είναι ολότελα αδύνατο εμείς, που κατασκευάζουμε αυτά τα προϊόντα, να είμαστε έτοιμοι να δημιουργήσουμε έναν κόσμο τον οποίο δεν θα μπορούμε να προλάβουμε και ο οποίος θα υπερβαίνει εντελώς την ικανότητά μας να "κατανοούμε", τη φαντασία και τη συναισθηματική μας αντοχή, όπως και θα κείται πέραν του μέτρου της ευθύνης μας".








Σημειώσεις: Ο πρώτος πίνακας είναι του Άντυ Γουώρχολ με τίτλο "Diamond dust shoes" (1980). Ο δεύτερος του Ben Shahn με τίτλο "Supermarket" (1957). Τα αποσπάσματα με μπορντό χαρακτήρες είναι του Μπάουμαν ενώ αυτά με μπλε του T. H. Eriksen και με πράσινο του Gunther Anders. Όλα είναι απ' το βιβλίο. Homo eligens είναι ο "άνθρωπος επιλογέας". Στο ιστολόγιο του Α. Αρτινού, "λεξήματα", υπάρχει μια εξαιρετική ανάρτηση με τίτλο "Το καταραμένο πλεόνασμα" για το βιβλίο του Μπάουμαν "Ρευστοί καιροί" αλλά και για τη σκέψη του γενικότερα.

4 σχόλια:

Μαριανα είπε...

πολύ ειλικρινής και ψύχραιμη η ματιά του,,, μπράβο για το ωραίο κείμενο τα έργα που διάλεξες.

ναυτίλος είπε...

Μαριάνα σ' ευχαριστώ για τα καλά σου λόγια. Πρόμειται για το τρίτο βιβλίο του Μπάουμαν που διαβάζω μετά τη "Ρευστή αγάπη" και τον "Ρευστό φόβο" και είναι όλα τους εξαιρετικά.

ερμία είπε...

και οι δυό τελευταίες αναρτήσεις είναι πολύ ενδιαφέρουσες και στην επιλογή και στην ανάπτυξη (όχι φυσικά πως οι άλλες δεν είναι :-))
κατά τύχη ασχολούμαι κι εγω αυτό το διάστημα με πλευρές του θέματος οπότε ο ..ενθουσιασμός δικαιολογείται!
βρήκα πολλά κοινά σημεία του Μπάουμαν με την (κυρίως) φωτογράφο Μ.Ρόσλερ μέσα απο το έργο της αλλά και άλλων καλλιτεχνών της εννοιακής τέχνης απο τη δεκαετία του ΄30 ως τη δεκαετία του ΄80. Ειδικά η ανατροπή που έφερε το έργο τους στη φωτογραφία (δηλ. οτι η φωτογραφία δεν μπορεί να λειτουργεί απλά σαν ουδέτερο ντοκουμέντο ή απλά σαν ευρετηριασμένο ίχνος μέσα στον χώρο και τον χρόνο)είναι απο τα ζητήματα που μ΄ενδιαφέρουν πολύ σαν όριο που τη διαφορίζει απο τη κοινή προπαγάνδα.Και το ίδιο αφορά και τις υπόλοιπες εκφράσεις της τέχνης.
Το βιβλίο δεν το έχω τελειώσει ακόμα,το παιδεύω μήνα,αλλά σίγουρα δεν θα με απογοητεύσει.
:-)

ναυτίλος είπε...

Αγαπητή Ερμία μη νομίζεις ότι κι εγώ το διάβασα γρήγορα. Τα δοκίμια τα διαβάζω πάντα παράλληλα με τα λογοτεχνικά μου αναγνώσματα.
Σ' ευχαριστώ για την αναφορά σου στην Martha Rosler, η οποία μου ήταν άγνωστη. Μου έδωσες την αφορμή (όπως άλλωστε έχεις κάνει και με πολλές απ' τις αναρτήσεις σου) κι έψαξα στο διαδίκτυο για ν' ανακαλύψω πολλά εξαιρετικά έργα της όπως κι άλλων καλλιτεχνών (της εννοιακής τέχνης).