Η Εποχή των Επαναστάσεων (1789-1848)

Έρικ Χόμπσμπαουμ, εκδ. ΜΙΕΤ, μτφ. Μ. Οικονομοπούλου.

"We swim in the past like fish do in water and cannot escape from it"

E. Hobsbawm

Είναι δυνατόν η ανάγνωση ενός δοκιμίου φιλοσοφίας ή ιστορίας να μας προσφέρει απόλαυση εφάμιλλη με αυτήν της λογοτεχνίας; Αναμφίβολα ναι, αν ο συγγραφέας είναι, αυτό που λέμε, μάστορας... Για μένα η λογοτεχνία είναι ένα ευρύτερο πεδίο, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται όχι μόνο η ποίηση και η πεζογραφία αλλά και η ιστορία, η φιλοσοφία, η κοινωνιολογία και κάθε δοκίμιο, όπου ο συγγραφέας χρησιμοποιώντας την τέχνη του λόγου αποκρυπτογραφεί τον κόσμο γύρω μας και μάς χαρίζει αναγνωστική απόλαυση. Άλλωστε κι ένα λογοτεχνικό βιβλίο, πολύτιμη υλοποίηση μιας συγκίνησης, πέρα από ένα μέσον απόδρασης, το βλέπω και σαν ένα εργαλείο που μου δίνει τη δυνατότητα να αναγνωρίζω την ομορφιά στην καθημερινότητά μου και να αποκρυπτογραφώ όσα με περιβάλλουν.

Ο Έρικ Χόμπσμπαουμ, γεννήθηκε το 1917 στην Αλεξάνδρεια από Εβραίους γονείς. Μεγάλωσε και σπούδασε στη Βιέννη και στο Βερολίνο, το οποίο κι εγκατέλειψε με την άνοδο του εθνικοσοσιαλισμού για να εγκατασταθεί στο Λονδίνο, όπου και ξεκίνησε την επαγγελματική του σταδιοδρομία ως ιστορικός. Με την περίφημη τετραλογία των "Εποχών" του προσπάθησε να ερμηνεύσει ή μάλλον να κατανοήσει τον σύγχρονο κόσμο μέσα από τη διαδικασία μετασχηματισμού του από το 1789 και ύστερα. "Η Εποχή των επαναστάσεων (1789-1848)" είναι ο πρώτος τόμος. Σύμφωνα με τον συγγραφέα τα εξήντα χρόνια ανάμεσα στο 1789, όταν ακόμα βασίλευε ο Λουδοβίκος ΙΣΤ', και το 1848, όταν ό Μαρξ κι ο Ένγκελς δημοσίευσαν το Κομμουνιστικό μανιφέστο, υπήρξαν για την Ευρώπη η εποχή μιας διττής επανάστασης, η οποία προκάλεσε τον μεγαλύτερο κοινωνικό μετασχηματισμό που υπέστη ο κόσμος μετά τους αρχαίους χρόνους: Η αγγλική Βιομηχανική Επανάσταση και η Γαλλική Επανάσταση...

"Απ' αυτό τον ρυπαρό οχετό πηγάζει το μεγαλύτερο ρεύμα ανθρώπινης φιλοπονίας για να γονιμοποιήσει τον κόσμο ολάκερο. Απ' αυτό τον βρωμερό υπόνομο κυλά καθαρό χρυσάφι. Εδώ η ανθρωπότητα φτάνει στην πιο ολοκληρωμένη και στην πιο κτηνώδη της ανάπτυξη, εδώ ο πολιτισμός κάνει τα θαύματά του και ο πολιτισμένος άνθρωπος μεταμορφώνεται σχεδόν σε άγριο."

Αlexis de Tocqueville για το Μάντσεστερ το 1835

Κατά τη Βιομηχανική Επανάσταση η επιστήμη γνώρισε τον μεγαλύτερο θρίαμβό της ενώ πάνω από τέσσερις χιλιάδες εφημερίδες ενημέρωναν τους πολίτες του κόσμου. Η βιομηχανική παραγωγή έφτασε σε αστρονομικά ύψη. Οι σιδηροδρομικές γραμμές στην Μεγάλη Βρετανία είχαν ξεπεράσει τα τρεις χιλιάδες μίλια... "Ήταν μια εποχή υπερθετικών".

"Αναμφιβόλως οι θρίαμβοι αυτοί είχαν τη σκοτεινή τους πλευρά, που δεν ήταν και τόσο εύκολο να περιληφθεί στους στατιστικούς πίνακες. Πώς να βρει κανείς ποσοτική έκφραση για το γεγονός, που λίγοι θα μπορούσαν σήμερα να το αρνηθούν, ότι η Βιομηχανική Επανάσταση δημιούργησε τον ασχημότερο κόσμο στον οποίο έζησε ποτέ άνθρωπος, όπως ήδη μαρτυρούσαν τα σκοτεινά και βρωμερά, γεμάτα ομίχλη σοκάκια στις φτωχογειτονιές του Manchester; Ή ίσως τον δυστυχέστερο κόσμο, με το ξερίζωμα των ανθρώπων σε πρωτοφανείς αριθμούς και τη στέρηση της ασφάλειας και της σιγουριάς τους... Ωστόσο είναι αναντίρρητο το γεγονός ότι η ανθρώπινη ζωή αντιμετώπιζε προοπτική υλικής βελτίωσης, αντίστοιχη με την πρόοδο που είχε σημειώσει ο άνθρωπος στον έλεγχο των δυνάμεων της φύσης."

"Σύντομα τα φωτισμένα έθνη θα δικάσουν όλους αυτούς που ως τώρα τα κυβερνούσαν. Οι βασιλιάδες θα καταφύγουν στην έρημο, συντροφιά με τα άγρια θηρία που τους μοιάζουν και η Φύση θα ανακτήσει τα δικαιώματά της"

Saint-Just, 1793

Αν η οικονομία του κόσμου, τον 19ο αιώνα, δημιουργήθηκε κατά κύριο λόγο με την επίδραση της βρετανικής Βιομηχανικής Επανάστασης, η πολιτική και η ιδεολογία του διαμορφώθηκαν κυρίως με την επίδραση της Γαλλικής Επανάστασης, οι απόηχοι της οποίας φτάνουν έως και τις μέρες μας.

Ο Έρικ Χόμπσμπαουμ διατρέχει τα 60 αυτά χρόνια αφηγούμενος ιστορικά γεγονότα, παραθέτοντας στατιστικά στοιχεία, αναλύοντας και κυρίως ενώνοντας αυτό το όχι και τόσο μακρινό παρελθόν με την εποχή μας καθώς γνωρίζει πολύ καλά ότι το παρελθόν ανήκει και στο παρόν αλλά και στο μέλλον. Ο Βρετανός ιστορικός γράφει απλά, με σαφήνεια και προπάντων με μια γλαφυρότητα από την οποία δεν απουσιάζει το χιούμορ. Πέρα από την οξυδέρκεια των αναλύσεών του, το ύφος του είναι που κάνει το έργο του μοναδικό. Τα κεφάλαια για την Ιδεολογία της γαλλικής επανάστασης, για τον Εθνικισμό και για τις απαρχές του σιδηροδρόμου είναι εξαιρετικά ενώ αξέχαστη θα μου μείνει η εισαγωγή του:

"Οι λέξεις είναι μάρτυρες που συχνά μιλούν πιο καθαρά από τα ντοκουμέντα. Ας εξετάσουμε μερικές που ουσιαστικά πλάστηκαν ή απέκτησαν τη σύγχρονη έννοιά τους στην περίοδο των εξήντα χρόνων την οποία πραγματεύεται το βιβλίο αυτό. Πρόκειται για λέξεις όπως "βιομηχανία", "βιομήχανος", "εργοστάσιο", "μεσαία τάξη", "εργατική τάξη", "καπιταλισμός" και "σοσιαλισμός", "αριστοκρατία", "σιδηρόδρομος", "φιλελεύθερος" και "συντηρητικός" ως πολιτικοί όροι, "εθνικότητα", "επιστήμονας" και "μηχανικός", "προλεταριάτο" και "οικονομική κρίση".... "δημοσιογραφία" και "ιδεολογία": όλες τους αποτελούν επινοήσεις ή προσαρμογές αυτής της περιόδου. Το ίδιο ισχύει για την "απεργία" και την "απαθλίωση". Αν μπορούσε κανείς να φανταστεί τον σύγχρονο κόσμο δίχως αυτές τις λέξεις, θα διαπίστωνε το μέγεθος και το βάθος της επανάστασης που ξέσπασε ανάμεσα στο 1789 και στο 1848, επανάστασης που προκάλεσε τον μεγαλύτερο μετασχηματισμό στην ιστορία της ανθρωπότητας από την μακρινή εποχή που ο άνθρωπος εφεύρε τη γεωργία και τη μεταλλουργία, τη γραφή, την πόλη και το κράτος. Η επανάσταση αυτή μεταμόρφωσε και εξακολουθεί να μεταμορφώνει ολόκληρο τον κόσμο."

Σημειώσεις: Ο πρώτη εικόνα είναι έργο του Νικόλαου Γύζη με τίτλο: "Ιστορία". Στη συνέχεια ένα χαρακτικό του Edward Goodall, που απεικονίζει το Μάντσεστερ του 1840. Το επόμενο έργο είναι του Jean Duplessi-Bertaux: "Η κατάληψη του Κεραμεικού", 1793. Οι άλλοι τρεις τόμοι της τετραλογίας είναι: Η Εποχή του Κεφαλαίου, η Εποχή των Αυτοκρατοριών και η Εποχή των Άκρων, που φτάνει μέχρι το 1991. Όλοι κυκλοφορούν από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης πλην του τελευταίου που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θεμέλιο. Αναρωτιέμαι αν το όνομα του συγγραφέα προφέρεται ως Χόμπσμπαουμ, όπως θα τον φώναζαν στη Γερμανία (άλλωστε το πραγματικό του όνομα ήταν Obstbaum) ή Χόμπσμπομ, όπως ενδεχομένως θα το πρόφεραν οι Βρετανοί...