Αδριανού απομνημονεύματα - 2

Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, εκδ. μτφ. Χατζηνικολή.

Marguerite Yourcenar, ed. La Pleiade.


"Όταν δεν υπήρχανε πια οι θεοί, και ο Χριστός δεν υπήρχε ακόμη, υπήρξε, ανάμεσα στον Κικέρωνα και στο Μάρκο Αυρήλιο μια μοναδική στιγμή, στην οποία υπήρχε μόνον ο άνθρωπος".

Φλωμπέρ

Τα "Απομνημονεύματα του Αδριανού" είναι βιβλίο που δεν τελειώνει όταν διαβάσεις και την τελευταία του σελίδα. Συνεχίζει να βρίσκεται μαζί σου, να σ' ακολουθεί και ίσως ακόμη και να σε αλλάζει... Βέβαια απαραίτητη προϋπόθεση είναι οι αναγνώστες του να είναι μέλη της κάστας αυτών που δεν στρέφουν την πλάτη τους στα δύσκολα βιβλία, που διαβάζουν αργά, υπογραμμίζοντας και σχολιάζοντας, που στοχάζονται και κάνουν παύσεις δίνοντας χώρο στο κείμενο να ξεδιπλωθεί. Πραγματικός αναγνώστης, έλεγε η Γιουρσενάρ, είναι όποιος διαβάζει όχι για να ταυτιστεί αλλά, αντίθετα, για να πλατύνει την αντίληψή του, για να περάσει με την ανάγνωση μέσα σε διαφορετικές ζωές. Το αριστουργηματικό της μυθιστόρημα δεν είναι παρά ένας στοχασμός σχετικά με τη φύση του ανθρώπου, ένας στοχασμός για τη μοναξιά και τον έρωτα, για τις απολαύσεις και την φθορά του σώματος που αναπόφευκτα επιφέρει ο χρόνος, για τη ζωή και το θάνατο.

"Μικρή ψυχή, ψυχή τρυφερή και μετέωρη, συντρόφισσα του σώματος που σε φιλοξένησε, θα κατεβείς σ' αυτούς τους ζοφερούς τόπους, τους σκληρούς και γυμνούς, όπου θα χρειαστείς ν' απαρνηθείς τις αλλοτινές σου χαρές. Ακόμα μια στιγμή, ας αντικρίσουμε μαζί τα γνωστά μας ακρογιάλια, τα πράγματα που είναι βέβαιο πως δεν θα ξαναδούμε πια... Ας προσπαθήσουμε να βαδίσουμε προς στο θάνατο με μάτια ανοιχτά..."

Ο αυτοκράτωρ Αδριανός ενώ είναι άρρωστος και νιώθει κοντά στο θάνατο (138 μ.χ) γράφει τα απομνημονεύματά του απευθυνόμενος στον υιοθετημένο διάδοχό του, Μάρκο Αυρήλιο. Αναγκασμένος, λόγω της ασθένειάς του, να απαρνηθεί κάθε είδους δραστηριότητα αποφασίζει να γράψει για τη ζωή του. Κι ενώ αρχικά μιλάει για το θάνατο, τον έρωτα, την τροφή, τον ύπνο και τα βιβλία, σιγά-σιγά οι αναμνήσεις τον κατακλύζουν και ανακαλεί όχι μόνο την παιδική του ηλικία αλλά και όλη την εποχή κατά την οποία με περίτεχνες ενέργειες κέρδισε το θρόνο. Ο κουρασμένος και ετοιμοθάνατος γέρος παραχωρεί τη θέση του στον πανίσχυρο αυτοκράτορα που συνεχίζει να ξετυλίγει τη ζωή του... Και το πιο εντυπωσιακό είναι ότι το κέντρο αυτής της πλούσιας σε δράση και επιτεύγματα ζωής δεν είναι οι νικηφόρες εκστρατείες του ή η εγκαθίδρυση της πολύτιμης ειρήνης απ' άκρη σ' άκρη σε όλη την αυτοκρατορία ούτε τα μνημεία που άφησε και που μέχρι και σήμερα θαυμάζουμε αλλά ο έρωτάς του για τον νεαρό Έλληνα Αντίνοο!



"Οι μορφές που αναζητάμε απελπισμένα, μάς ξεφεύγουνε. Δεν ζούνε παρά ένα λεπτό. Ξαναβλέπω ένα κεφάλι γερμένο τη νύχτα μέσα στην ακαταστασία των μαλλιών του, μάτια που τα τραβηχτά βλέφαρα δείχναν λοξά, ένα νεαρό πρόσωπο πλατύ και σαν μισογερτό... Ένα απόγευμα κυνηγιού του ξανάδινε το σφρίγος, την αθλητική του σβελτάδα. Μια ώρα ήλιου τόκανε να περάσει από το χρώμα του γιασεμιού στο χρώμα του μελιού... Δεν υπήρξα απόλυτος άρχοντας παρά μόνο μια φορά και για ένα μονάχα πλάσμα."

Ο Αδριανός δεν αφηγείται τη ζωή του με στόχο την ανασύσταση του παρελθόντος. Είναι το μέσον που χρησιμοποιεί για να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του πριν πεθάνει: "Αγνοώ σε ποια συμπεράσματα θα με παρασύρει αυτή η αφήγηση. Βασίζομαι πάνω σ' αυτή την επιθεώρηση των γεγονότων για να προσδιοριστώ, να κριθώ ίσως, ή να γνωρίσω τουλάχιστον καλύτερα τον εαυτό μου προτού πεθάνω". Ο Αδριανός πασχίζει να ορίσει τον εαυτό του, να βρεί την ουσία της ύπαρξής του. Υπήρξε ένας άνθρωπος πλήρης: κυρίαρχος του κόσμου, σοφός, καλλιτέχνης, εραστής. Αναζήτησε εξίσου τη δόξα, τη σοφία και το πάθος. Αλλά πού βρίσκεται το ουσιώδες; "Αυτή τη στιγμή που γράφω αυτά, μόλις μετά βίας μού φαίνεται ουσιώδες το ότι υπήρξα αυτοκράτορας".
Γράφει η Γιουρσενάρ στο Σημειωματάριο που ακολουθεί το μυθιστόρημα: "Να μη χάσω ποτέ από τα μάτια μου το διάγραμμα της ανθρώπινης ζωής, που δεν το συνθέτουν, ό,τι κι αν λένε, μια οριζόντιος και δύο κάθετες, αλλά περισσότερο τρεις ελικοειδείς, που προχωρούνε προς το άπειρο χωρίς να παύουνε να προσεγγίζουν και να χωρίζονται μεταξύ τους: Αυτό που ένας άνθρωπος πίστεψε πως ήταν, αυτό που θα ήθελε να είναι και αυτό που υπήρξε".

Η γραφή της Γιουρσενάρ μου φέρνει στο νου τους αδαμαντουργούς, που με την αυστηρά πειθαρχημένη τεχνική τους, κατορθώνουν να μετατρέψουν τα πολύτιμα καρβουνάκια σε πολυεπίπεδους κρύσταλλους απαράμιλλης διαύγειας και λάμψης. Ωστόσο, αν θα έπρεπε να βρω μία μόνο λέξη που να τη χαρακτηρίζει, αυτή θα ήταν η ευγένεια.

Διαβάζοντας τον "Αδριανό" διαπιστώνεις ότι η φύση του ανθρώπου δεν αλλάζει ποτέ, κι ότι ο αλαζονικός άνθρωπος του εικοστού πρώτου αιώνα αυταπατάται αν νομίζει πως μέσα σε είκοσι αιώνες κατάφερε να αλλάξει έστω και στο ελάχιστο την ουσία της ύπαρξής του...

"Η ουσία, η δομή του ανθρώπου δεν αλλάζει ποτέ. Τίποτα δεν είναι σταθερότερο από την καμπύλη ενός ταρσού, από το σημείο κάποιου τένοντα ή από το σχήμα του μεγάλου δάχτυλου του ποδιού. Αλλά υπήρχανε εποχές που τα παπούτσια παραμορφώνανε λιγότερο. Στους αιώνες για τους οποίους μιλώ, βρισκόμαστε πολύ κοντά στην ελεύθερη αλήθεια του γυμνού ποδιού".

Σε ένα από τα "Διηγήματα της Ανατολής" η Γιουρσενάρ μας μιλάει για έναν Κινέζο ζωγράφο, το γέρο Βανγκ-Φο. Ο αυτοκράτορας τον φυλάκισε και είναι έτοιμος να τον εκτελέσει γιατί ο κόσμος δεν είναι τόσο όμορφος όσο οι ζωγραφιές του. Συνεπώς τον κατηγορεί για ψευδομαρτυρία! Ωστόσο, διατάζει τον καταδικασμένο σε θάνατο, πριν την εκτέλεση της ποινής του, να ζωγραφίσει ένα τελευταίο έργο. Ο Βανγκ-Φο ζωγραφίζει στον πίνακά του ένα καράβι. Και μπροστά στον εξαπατημένο δήμιό του, επιβιβάζεται στο πλεούμενο που μόλις είχε απεικονίσει... Αυτό είναι και το μέγα επίτευγμα της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ: η τέχνη της γίνεται πραγματικότητα και η πραγματικότητα μεταμορφώνεται από την τέχνη.

Σημειώσεις: Οι δύο πρώτες προτομές είναι του Αδριανού. Στη συνέχεια ένα άγαλμα και μια προτομή του Αντίνοου. Ακολουθεί ένα ρωμαϊκό μωσαϊκό του 1ου μ.χ αιώνα, που απεικονίζει μια ερωτική σκηνή. Τα αποσπάσματα με κόκκινους χαρακτήρες είναι από το μυθιστόρημα ενώ αυτά με μπλε από το Σημειωματάριο της Γιουρσενάρ. Αυτά που γράφω περί γραφής της Γιουρσενάρ αφορούν μόνο στο γαλλικό κείμενο, το οποίο η ελληνική μετάφραση, όπως έγραψα σε προηγούμενη ανάρτηση, σχεδόν κατέστρεψε.(20/20)