Η εποχή του Κεφαλαίου (1848-1875)

Έρικ Χόμπσμπάουμ, εκδ. ΜΙΕΤ, μτφ. Δημοσθένης Κούρτοβικ.

"Η Ιστορία είναι ένας εφιάλτης απ' όπου προσπαθώ να ξυπνήσω"

Τζέημς Τζόυς

Για μια ακόμα φορά θα επανέλθω στον αγαπημένο μου Χόμπσμπάουμ. Ο δεύτερος τόμος της περίφημης τετραλογίας του είναι ένα από τα συγκλονιστικότερα βιβλία ιστορίας που έχω ποτέ διαβάσει! Αυτό δεν οφείλεται μόνο στο απαράμιλλο ύφος αφήγησης, χαρακτηριστικό της χομπσμπαουμικής γραφής, αλλά στο ότι η παγκοσμιοποίηση, τα δεινά της οποίας βιώνουμε σήμερα, ξεκίνησε ακριβώς εκείνη την εποχή 1848-1875. Σύμφωνα με τον συγγραφέα το καθήκον του ιστορικού δεν είναι μόνο να αποκαλύψει το παρελθόν αλλά να το εξηγήσει και στη συνέχεια να το συνδέσει με το παρόν. Η ιστορία είναι ένα συσσωρευτικό, συλλογικό εγχείρημα που στόχος του είναι να φέρει στο φως τους τρόπους και τους μηχανισμούς με τους οποίους μεταμορφώθηκε ο κόσμος μας. Δυστυχώς τελειώνοντας το βιβλίο ένιωσα έντονα την απογοήτευση του Χέγκελ που στη Φιλοσοφία της Ιστορίας έγραψε: "αυτό που διδάσκει η εμπειρία και η ιστορία είναι ότι οι λαοί και οι κυβερνήσεις δε διδάχτηκαν ποτέ το παραμικρό από την ιστορία και ποτέ δεν έπραξαν σύμφωνα με τα διδάγματα που θα μπορούσαν να έχουν δεχτεί απ' αυτήν".

Από το 1848 έως το 1875 συνέβησαν σχεδόν τα πάντα... επαναστάσεις και εξεγέρσεις, στρατιωτικές επεμβάσεις και πολύνεκροι πόλεμοι, τεχνολογικά θαύματα αλλά το σημαντικότερο όλων είναι ότι τέθηκαν οι βάσεις της παγκοσμιοποίησης με την εξάπλωση της καπιταλιστικής οικονομίας σε ολόκληρο τον κόσμο.

Θα σταθώ επιγραμματικά σε μερικά σημεία του βιβλίου που με εντυπωσίασαν:

1. Η πρώτη παγκόσμια οικονομική κρίση άρχισε το 1857 με την κατάρρευση μιας τράπεζας στην Νέα Υόρκη. Από κει πέρασε στη Βρετανία, από εκεί στη βόρεια Γερμανία, από εκεί στη Σκανδιναβία, για να επιστρέψει στο Αμβούργο αφήνοντας πίσω της ένα κύμα χρεωκοπιών και ανεργίας, που στο μεταξύ αυλάκωνε του ωκεανούς τραβώντας προς τη Νότια Αμερική. Η δεύτερη ύφεση ξεκίνησε το 1873 στη Βιένη, εξαπλώθηκε κατά την αντίθετη φορά και είχε πολύ βαθύτερες και μακροπρόθεσμες συνέπειες.

2. Ο τρόπος με τον οποίο το κύμα των επαναστάσεων του 1848 σάρωσε όλη σχεδόν την Ευρώπη.
"Το 1848 εμφανίζεται ως η μόνη επανάσταση στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία που συνδυάζει τις μεγαλύτερες υποσχέσεις, τη μεγαλύτερη εξάπλωση και την αμεσότερη αρχική επιτυχία με την πιο ολοκληρωτική και γρήγορη αποτυχία... Ένα μεγάλο κύμα που σηκώθηκε κι έσπασε, χωρίς να αφήσει πίσω του πολλά πράγματα έξω από μύθους και υποσχέσεις".

Ωστόσο, το 1848 σημάδεψε το τέλος της παραδοσιακής πολιτικής, των "ελέω Θεού" μοναρχιών. Επίσης στο εξής οι υπέρμαχοι της κοινωνικής ευταξίας έπρεπε να μάθουν πώς να πολιτεύονται στο όνομα του λαού και ότι χρειάζονταν μέσα ικανά να επηρεάζουν την κοινή γνώμη. O Όττο φον Βίσμαρκ (1815-1898) ήταν ο ηγέτης που εφάρμοσε με τον ευφυέστερο τρόπο τα διδάγματα αυτά στην πολιτική σκηνή.

3. Το πώς ο σιδηρόδρομος, ο τηλέγραφος και το ατμόπλοιο επηρέασαν την πορεία του κόσμου μας. Στο κεφάλαιο: "Η ενοποίηση του κόσμου" διάβαζα σχεδόν με κομμένη ανάσα την εξάπλωση αυτών των εφευρέσεων σε όλες τις ηπείρους. Το 1848 ο Φιλέας Φογκ, σύμφωνα με ακριβείς υπολογισμούς, θα χρειαζόταν έντεκα μήνες για το γύρο του κόσμου ενώ το 1872 ογδόντα ημέρες θα ήταν υπεραρκετές!

4. Ο τρόπος με τον οποίο ανοίχτηκαν οι αγορές της ερμητικά κλειστής Ιαπωνίας στη Δύση για να γίνουν στη συνέχεια οι Ιάπωνες "βασιλικότεροι του βασιλέως". Η αρχή βέβαια έγινε, ως συνήθως, με στρατιωτική επέμβαση. Το 1862 οι Βρετανοί πρώτοι και αργότερα οι ενωμένες δυτικές δυνάμεις τούς βομβάρδισαν με τη συνηθισμένη ελαφρότητα και ατιμωρησία: η πόλη της Καγκοσίμα δέχτηκε επίθεση ως αντίποινα για το φόνο ενός μόνον Άγγλου... Ο Χόμπσμπάουμ αναλύει με εξαίρετο τρόπο αυτό, που μερικές δεκαετίες αργότερα αποτέλεσε το λεγόμενο ιαπωνικό θαύμα.

5. Η μεγαλύτερη επανάσταση της περιόδου που εξετάζεται, άγνωστη στους περισσότερους, είναι η επανάσταση των Ταϊπίνγκ στην Κίνα (1850-1866). Περίπου 20 εκατομμύρια Κινέζοι έχασαν τη ζωή τους στη διάρκειά της. Οι Ταϊπίνγκ, που τους στήριζαν οι λαϊκές μάζες και εμφορούνταν από ταοϊκές, βουδιστικές και χριστιανικές ιδέες για ισότητα, κατάργησαν την ατομική ιδιοκτησία (η γη μοιραζόταν μόνο για χρήση κι όχι για κυριότητα), καθιέρωσαν την ισότητα των δύο φύλων, απαγόρευσαν τον καπνό, το όπιο και το οινόπνευμα και μείωσαν τους φόρους. Μια επανάσταση που τελικά πνίγηκε στο αίμα.

6. Στην Ευρώπη, λίγα χρόνια αργότερα, είχαμε την παρισινή Κομούνα του 1871. Ήταν σημαντική περισσότερο ως σύμβολο παρά ως γεγονός. Υπήρξε εντυπωσιακή, ηρωική και τραγική, αλλά, σύμφωνα με τη γυμνή γλώσσα των γεγονότων, ήταν μια βραχύβια, θνησιγενής κυβέρνηση εργατών σε μία μόνο πόλη. Το κύριο επίτευγμά της ήταν ότι μπόρεσε όντως να γίνει κυβέρνηση, έστω κι αν κράτησε λιγότερο από δύο μήνες. Αν δεν απείλησε σοβαρά το αστικό καθεστώς, η ύπαρξή της και μόνο το έκανε να αλαφιάσει.

5. Αναμφίβολα το πιο ωραίο κεφάλαιο του βιβλίο είναι "Ο κόσμος του Αστού". Ο συγγραφέας αναλύει με γλαφυρότητα την αστική κοινωνία που έφτασε στο απόγειο της ακμής της στο τρίτο τέταρτο του 19ου αιώνα. Αρχίζει την ανάλυσή του από τα ρούχα που φορούσαν τα μέλη της και τους εσωτερικούς χώρους όπου ζούσαν για να φτάσει στην υποκρισία του τρόπου ζωής τους, η οποία προερχόταν από το δυϊσμό ύλης και πνεύματος που τον χαρακτήριζε. Υποκρισία, που γινόταν ολοφάνερη στο θέμα του σεξ.

"Η οικογενειακή εστία ήταν για τον αστό η πεμπτουσία του κόσμου του, γιατί εκεί, και μόνον εκεί, τα προβλήματα και οι αντιθέσεις της κοινωνίας του μπορούσαν να ξεχαστούν ή να καταργηθούν τεχνητά. Εκεί, και μόνον εκεί, η αστική και ακόμα περισσότερο η μικροαστική οικογένεια μπορούσαν να διατηρήσουν την ψευδαίσθηση μιας αρμονικής, ιεραρχικά οργανωμένης, ευτυχισμένης ζωής, περιτριγυριμένες από τα αντικείμενα που την εγγυώνταν και την εξεικόνιζαν. Μιας ονειρεμένης ζωής, με υπέρτατη έκφρασή της το οικογενειακό τελετουργικό που καλλιεργήθηκε συστηματικά γι' αυτόν ακριβώς το σκοπό: τον εορτασμό των Χριστουγέννων. Το χριστουγεννιάτικο δείπνο (που εξυμνήθηκε από τον Ντίκενς), το χριστουγεννιάτικο δέντρο (που επινοήθηκε στη Γερμανία αλλά εγκλιματίστηκε γρήγορα στην Αγγλία χάρη στη βασιλική προστασία), τα χριστουγεννιάτικα άσματα -με γνωστότερο το γερμανικό "Άγια Νύχτα"- που συμβόλιζαν ταυτόχρονα την ψυχρότητα του έξω κόσμου, τη θαλπωρή του οικογενειακού κύκλου και την αντίθεση ανάμεσα σ' αυτά τα δύο".

Συνεχίζοντας την ανάλυσή του φτάνει μεταξύ άλλων και σε ένα από τα κύρια γνωρίσματα της αστικής τάξης που μέχρι και στις μέρες μας καλά κρατεί...

"Το κύριο γνώρισμα ως τάξης ήταν ότι αποτελούσε ένα σώμα ατόμων με δύναμη και επιρροή, ανεξάρτητη από τη δύναμη και την επιρροή που εξασφάλιζαν η καταγωγή και η νομική θέση. Για να ανήκει κάποιος σ' αυτήν έπρεπε να είναι ένας άνθρωπος που μετρούσε ως άτομο, χάρη στα πλούτη, την ικανότητά του να διαφεντεύει άλλους ή να τους επηρεάζει με άλλον τρόπο... Η κλασική διέξοδος για τον αστό που είχε σκοτούρες ή παράπονα ήταν να ασκεί ή να επιζητεί προσωπική επιρροή: να λέει δυο λόγια στον δήμαρχο, στον βουλευτή, στον υπουργό, στον παλιό συμμαθητή ή συμφοιτητή του, στον συγγενή ή στην επαγγελματική του γνωριμία. Η αστική Ευρώπη ήταν γεμάτη ή γέμισε από λίγο πολύ άτυπα συστήματα προστασίας ή αμοιβαίας προώθησης, δίκτυα προσωπικών σχέσεων ή κλίκες ("φίλοι των φίλων")..."

"Η Εποχή του Κεφαλαίου" παρά τις διάσπαρτες σκοτεινές σελίδες της αποπνέει μια αισιοδοξία για την πορεία της ανθρωπότητας. Μια αισιοδοξία που στα όψιμα έργα τού υπέργηρου ιστορικού μετατράπηκε, δυστυχώς, σε απαισιοδοξία...
















Σημειώσεις: Οι εικόνες με τη σειρά είναι: έργο του Alphonse de Neuville με θέμα τον Γαλλοπρωσικό πόλεμο, γελοιογραφία εποχής που δείχνει τον Πρώσσο ηγέτη Βίσμαρκ να ισορροπεί στην τραμπάλα της ευρωπαϊκής πολιτικής, εικόνα του Μεγάλου Ανατολικού (Great Eastern) του μεγαλύτερου πλοίου του κόσμου, που κατάφερε, το 1865, να εγκαταστήσει τηλεγραφικό καλώδιο στον βόρειο Ατλαντικό. Στη συνέχεια, πίνακας του Maximilien Luce για την παρισινή Κομούνα, πιο κάτω έργο του Eastman Johnson: Family Brown (1869). Το μότο του Τζόυς είναι από το δεύτερο κεφάλαιο του "Οδυσσέα", που διαβάζω μεθοδικά εδώ και ένα μήνα.