Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλι

Τζον Λε Καρέ, εκδ. Καστανιώτης, μτφ. Μιχάλης Μακρόπουλος.
John Le Carré: Tinker, Tailor, Soldier, Spy. Folio Society, 2009.

"Ο κύριος Τζορτζ Σμάιλι δεν είχε τα φυσικά προσόντα για να τριγυρνά βιαστικός μέσα στη βροχή και μάλιστα τα άγρια μεσάνυχτα. Μικρόσωμος, κοντόχοντρος και μεσήλικας και βάλε, στην όψη ήταν ένας από τους ταπεινούς του Λονδίνου που δεν θα κληρονομήσουν τη γη. Τα πόδια του ήταν κοντά, η περπατησιά του μόνο σβέλτη δεν ήταν και τα ρούχα του ήταν ακριβά, δεν του ταίριαζαν καλά κι ήταν μουσκίδι. Το πανωφόρι του, που απέπνεε μια αμυδρή αίσθηση χηρείας, είχε αυτή τη μαύρη αραιή ύφανση τη σχεδιασμένη να συγκρατεί την υγρασία... Από ματαιοδοξία δεν φορούσε καπέλο, πιστεύοντας ορθά ότι τα καπέλα τον έκαναν να δείχνει γελοίος..."

Ο Τζωρτζ Σμάιλι κάθε άλλο παρά κατάσκοπο θυμίζει. Κι όμως, στις μέρες της δόξας του, ήταν το δεξί χέρι του Ελέγχου, του αρχηγού του Σέρκους (κωδική ονομασία για τη βρετανική αντικατασκοπεία). Εξαναγκασμένος πια σε πρόωρη συνταξιοδότηση, σέρνει τη θλιβερή του παρουσία στους δρόμους του υγρού Λονδίνου μέχρι που η υπηρεσία τον καλεί πάλι πίσω για να ξετρυπώσει έναν διπλό πράκτορα, που δρα εδώ και δεκαετίες στα υψηλά κλιμάκια του Σέρκους. Και ο Σμάιλι θα βρεθεί μπλεγμένος σε ένα λαβύρινθο, όπου όμως οι κινήσεις γίνονται βάσει αυστηρών, σχεδόν σκακιστικών, κανόνων. Σύντομα θα έλθει αντιμέτωπος με παλιούς εχθρούς, καταχωνιασμένα ανεξιχνίαστα μυστήρια, ακόμα και με τον ίδιο του τον απωθημένο εαυτό.

Ο "Γανωτής, ράφτης, στρατιώτης, κατάσκοπος", όπως είναι ο πρωτότυπος τίτλος του έργου ή "Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλι", όπως είναι ο τίτλος του στα ελληνικά, είναι ένα συναρπαστικό κατασκοπικό μυθιστόρημα αντάξιο της φήμης του συγγραφέα του. Από την πρώτη κιόλας σελίδα ο Λε Καρέ μάς εισάγει σ' έναν κόσμο διαφορετικό, που τον δημιουργεί από την αρχή ψηφίδα ψηφίδα... Έναν κόσμο συνωμοσίας, κωδικοποιημένων συμπεριφορών, που χρησιμοποιεί τους δικούς του γλωσσικούς κώδικες και που η ιδιότυπη γραφειοκρατία του δείχνει να εξασφαλίζει τη στεγανή και αποτελεσματική λειτουργία του. Εκεί, ο μεθοδικός κι υπομονετικός Σμάιλι θα κινηθεί "σαν σαύρα" και θα ολοκληρώσει μετά από περίπλοκους χειρισμούς το παζλ που θα αποκαλύψει την εικόνα του "τυφλοπόντικα".

Τι είναι αυτό που κάνει τα ψυχροπολεμικά κατασκοπικά μυθιστορήματα του Λε Καρέ να ξεχωρίζουν από ένα σωρό άλλα της εποχής εκείνης; Τι περισσότερο έχει από τα κατασκοπικά του Τζαίημς Τσαίηζ με τον Μαρκ Γκέρλαντ, που διάβαζα κάποτε μετά μανίας στα βιπεράκια των 14 δραχμών, μεταφρασμένα από την Τασσώ Καββαδία; Τι περισσότερο από τα SAS του Ζεράρ ντε Βιλλιέ με τον Μάλκο Λίνγκε ή του Φλέμινγκ με τον Τζέημς Μποντ (που συνεχίζω να βλέπω τις ταινίες του); Καταρχήν η ερώτηση δεν έχει τεθεί σωστά. Δεν πρόκειται για κάτι περισσότερο ή λιγότερο, πρόκειται για κάτι εντελώς διαφορετικό! Υπήρχε μια εποχή που περιφρονούσα τα έργα του πρώην πράκτορα της βρετανικής αντικατασκοπείας. Μόλις όμως είδα την εξαιρετική ταινία τού Μάρτιν Ριτ: "Ο κατάσκοπος που γύρισε απ' το κρύο" (1965) με τον Ρίτσαρντ Μπάρτον και διάβασα κάποια βιβλία του (σε μετριότατες μεταφράσεις των εκδόσεων BELL) διαπίστωσα την πλάνη μου. Αλλά ας επανέλθω στο βιβλίο εστιάζοντας σε τρία χαρακτηριστικά του που, μεταξύ άλλων, το κάνουν να ξεχωρίζει:


1. Εδώ δεν πρωταγωνιστεί ο σούπερ κατάσκοπος με τις υπερφυσικές ικανότητες που καταφέρνει να κατακτά οποιαδήποτε γυναίκα θελήσει... Αν κάτι τον κάνει να ξεχωρίζει είναι η οξυδέρκεια, η επιμονή και η ολόψυχη αφοσίωση στο στόχο του. Η θητεία του συγγραφέα στην Ιντέλιτζενς Σέρβις (αναγκάστηκε να αποχωρήσει όταν ο πραγματικός "τυφλοπόντικας" τον "έκαψε" ) τον βοήθησε αναμφίβολα να μας δώσει ένα αληθοφανές κατασκοπικό μυθιστόρημα.

2. Δεν υπάρχουν καλά και κακά στρατόπεδα ούτε καλοί και κακοί. Όλοι λειτουργούν σαν πιόνια σε μια σκακιέρα που δεν ορίζουν και αποδεικνύονται τελικά θύματα της εποχής του Ψυχρού Πολέμου και των προσωπικών τους ψευδαισθήσεων. Στο τέλος του έργου ο προδότης αποκαλύπτεται αλλά όλοι αισθάνονται και συμπεριφέρονται σαν ηττημένοι! Η προδοσία σαν επιδημία έχει διαποτίσει τους πάντες και τα πάντα: Ο Σμάιλι προδομένος από το φίλο, τους συναδέλφους κι από την όμορφη γυναίκα του, που συστηματικά τον απατούσε. Οι πράκτορες που προδίδονται αλλά και προδίδουν είτε τους συναδέλφους τους είτε το κράτος που υπηρετούν, ανάλογα με τα συμφέροντά, τα συναισθήματά τους και τα πιστεύω τους. Ακόμα κι ο διαβόητος διπλός πράκτορας... ένας προδότης που αναπόφευκτα θα προδοθεί κάποια στιγμή από την ιδεολογία που τόσο ριψοκίνδυνα υπηρέτησε.

3. Η γραφή του Λε Καρέ είναι μοναδική στο να αποδίδει το κλίμα της ψυχροπολεμικής εποχής. Λαβυρινθώδης, σκοτεινή, ειρωνική, πολύπλοκη. Γεμάτη συνθηματικές ονομασίες ενώ συχνά αφήνει κενά με αποτέλεσμα κι ο αναγνώστης, μαζί με τον πρωταγωνιστή, να πασχίζει να συμπληρώσει το παζλ... της αφήγησης. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου αναδύεται με τρόπο φυσικό, θα 'λεγε κανείς, το γκρίζο και υγρό Λονδίνο. Κι αυτό είναι ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα του Βρετανού δημιουργού. Δυστυχώς η μετάφραση, που ωστόσο δεν έχει παρά ελάχιστα λάθη, δεν καταφέρνει να αποδώσει αυτή τη μοναδικότητα του ύφους του.

"Τις επόμενες δύο ημέρες ο Τζορτζ Σμάιλι ζούσε σε κατάσταση λήθης. Για τους γείτονές του, όποτε τον πρόσεχαν, έμοιαζε να έχει βυθιστεί σε μια θλίψη που τον κατέτρωγε. Σηκωνόταν αργά και περιφερόταν στο σπίτι με τη ρόμπα του, καθαρίζοντας πράγματα, ξεσκονίζοντας, μαγειρεύοντας για τον εαυτό του φαΐ χωρίς να το τρώει. Το απόγευμα, ενάντια στους "τοπικούς νόμους", άναβε φωτιά και καθισμένος μπροστά της διάβαζε κάποιον από τους Γερμανούς ποιητές του ή έγραφε γράμματα στην Ανν, που σπάνια τα ολοκλήρωνε και ποτέ δεν τα ταχυδρομούσε. Όταν το τηλέφωνο χτυπούσε, έσπευδε να απαντήσει κι απογοητευόταν. Έξω από το παράθυρο η κακοκαιρία εξακολουθούσε και οι ελάχιστοι περαστικοί, που ο Σμάιλι δεν έπαυε να τους περιεργάζεται, ήταν μαζεμένοι αποπνέοντας μια βαλκάνια δυστυχία..."

Σημειώσεις: Το βιβλίο το διάβασα παράλληλα με το αγγλικό πρωτότυπο από την εικονογράφηση του οποίου είναι η πρώτη εικόνα (έργο του Tim Laing). Εννοείται, βέβαια, πως το επίπεδο της ελληνικής μετάφρασης δεν έχει καμία σχέση με τις παλαιότερες, συνήθως κακές, μεταφράσεις έργων του συγγραφέα από εκδόσεις τσέπης. Στις επόμενες εικόνες φαίνεται η αγγλική έκδοση της Folio Society και η ελληνική του Καστανιώτη. Στη συνέχεια, ο έξοχος σερ Άλεκ Γκίνες, ως Σμάιλι στην τηλεταινία του BBC. Από κάτω μια νεανική φωτογραφία του συγγραφέα. Ακολουθεί η φωτογραφία του Κιμ Φίλμπι (μαζί με το ρώσικο γραμματόσημο που τον απεικονίζει), του πραγματικού τυφλοπόντικα, που η αποκάλυψή του είχε συγκλονίσει όλες τις μυστικές υπηρεσίες της εποχής. Εξαιτίας του τερματίστηκε το 1964 η καριέρα του Λε Καρέ στην Μ16 και σ' αυτόν αναφέρεται το βιβλίο. Στην τελευταία φωτογραφία ο Γκάρι Όλντμαν, ως Σμάιλι, στην ταινία του Τόμας Άλφρεντσον, που αναμένεται να παιχτεί προσεχώς στους κινηματογράφους. Να προσθέσω ότι είμαι λάτρης παλαιών βρετανικών κατασκοπικών σήριαλ ("Οι Εκδικητές" με τον Πάτρικ Μακνή,ο εξαιρετικός "Ριψοκίνδυνος άνθρωπος" με τον Πάτρικ Μακγκούαν αλλά κι άλλα) όπως και καλών ταινιών κατασκοπείας. (17/20)