Πέμπτη 26 Ιανουαρίου 2012

Οδυσσέας - 2

Τζέημς Τζόυς, εκδ. Κέδρος, μτφ. Σωκράτης Καψάσκης.
James Joyce: Ulysses. Folio Society, 2004.



1. Τηλέμαχος

Δουβλίνο, 8 το πρωί στον πύργο Μαρτέλο





"Επιβλητικός και παχουλός, ο Μπακ Μάλλιγκαν εμφανίστηκε στο κεφαλόσκαλο, κρατώντας ένα κύπελλο με σαπουνάδα, όπου ήταν ακουμπισμένα σταυρωτά ένας καθρέφτης κι ένα ξυράφι. Το απαλό πρωινό αεράκι φούσκωνε ανάλαφρα την κίτρινη, δίχως ζώνη, ρόμπα του. Σήκωσε ψηλά το κύπελλο και έψαλλε:

- Introibo ad altare Dei.

Στάθηκε, κοίταξε τη στριφτή σκοτεινή σκάλα και φώναξε άγρια:

- Έλα πάνω, Κιντς. Έλα πάνω, φριχτέ Ιησουίτη!

Προχώρησε σοβαρός κι ανέβηκε στο κυκλικό κανονιοβολείο. Ατένισε ολόγυρα κι ευλόγησε τρεις φορές μ' επισημότητα τον πύργο, τη γύρω περιοχή και τα βουνά που ξύπναγαν..."





Ο κύβος ερρίφθη! Εδώ κι ένα μήνα διαβάζω το περίφημο μυθιστόρημα του Τζέημς Τζόυς. Δεν πρόκειται απλά για μια ανάγνωση ενός διάσημου λογοτεχνικού έργου αλλά για μια μύηση στον κόσμο του Τζόυς. Όμως, προσοχή! Ο Οδυσσέας είναι ένα κείμενο που απευθύνεται στους εραστές της λογοτεχνίας. Σ' αυτούς που κάθε φορά που διαβάζουν ένα βιβλίο είναι σα να το ξαναγράφουν μαζί με το συγγραφέα του... Ο Οδυσσέας, όπως κι όλα τα μεγάλα έργα, ξαναγράφεται κάθε φορά μαζί με τον εκάστοτε αναγνώστη του. Αυτή είναι ίσως και μία από τις μεγαλύτερες απολαύσεις που χαρίζει στον άγρυπνο κι επίμονο... εραστή.


"Στην κλασική λογοτεχνία ο παντογνώστης συγγραφέας "προστατεύει" τον αναγνώστη παρέχοντας εγκαίρως όλες τις πληροφορίες για το σκηνικό, την ψυχολογία και το χρόνο, ώστε ο αναγνώστης να αισθάνεται ασφαλής στην απόστασή του από το αφηγούμενο, ασφαλής θεατής στην οπτική γωνία που του προσδιόρισε ο συγγραφέας. Στο Ulysses, ο αναγνώστης αισθάνεται αντιθέτως αφημένος στο έλεος ενός ανελέητου κειμένου... Πρόκειται για ένα βιβλίο που με πείσμα, από κεφάλαιο σε κεφάλαιο, γράφεται και ξαναγράφεται από το συγγραφέα του, δομείται κι αποδομείται, αυτοσχολιάζεται και αφήνεται όσο κανένα άλλο ανοιχτό στην ανάγνωση... Ο κάθε αναγνώστης στο τέλος, μετά την αναγνωστική του οδύσσεια, ανακαλύπτει τη δική του οδό προς την τζοϋσική Ιθάκη".





Ο Στήβεν Ντένταλους (ένας από τους τρεις πρωταγωνιστές του έργου), νεαρός ποιητής που εργάζεται ως δάσκαλος, ο Μπακ Μάλλιγκαν, φοιτητής Ιατρικής κι ο Άγγλος φίλος του Χέηνς, σπουδασμένος στην Οξφόρδη, ξυπνάνε στον πύργο Μαρτέλο. Πρόκειται για ένα αγγλικό οχυρό, που το έχουν νοικιάσει ως κατοικία. Ο Στήβεν παραπονιέται για την παρουσία του Άγγλου στον βλάσφημο και μονίμως κεφάτο Μπακ. Ενώ ο τελευταίος τον κατηγορεί με υπαινιγμούς για την άρνησή του να γονατίσει και να προσευχηθεί στο κρεββάτι της ετοιμοθάνατης μάνας του, παρά τις ικεσίες της. Παίρνουν όλοι μαζί πρωινό καθώς μια γριά αγρότισσα τους φέρνει φρέσκο γάλα. Όταν οι άλλοι δύο πάνε να κολυμπήσουν, ο Στήβεν αποφασίζει να τους εγκαταλείψει.

Το πρώτο κεφάλαιο είναι γραμμένο στο μεγαλύτερο μέρος σε μορφή κλασικής τριτοπρόσωπης αφήγησης, που κάθε τόσο διακόπτεται από τον εσωτερικό μονόλογο του Στήβεν. Η πρώτη εμφάνιση του μονολόγου γίνεται στην 28η σειρά της πρώτης σελίδας της ελληνικής έκδοσης με μία μόνο λέξη: "Χρυσόστομος" (αναφορά στον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο). Ο Στήβεν παρατηρεί τις χρυσές λάμψεις που εκπέμπουν τα άσπρα δόντια του Μάλλιγκαν καθώς ο ήλιος πέφτει πάνω τους και συνειρμικά τις συνδυάζει με την ευγλωττία που διακρίνει το φίλο του. Πιο κάτω, το περίφημο stream of consciousness κάνει όλο και πιο συχνά την εμφάνισή του. Εσωτερικές σκέψεις που προκαλούνται από εικόνες, ήχους, λέξεις και μνήμες και που συχνά συνδυάζονται με εύθραστους θύλακες του υποσυνειδήτου, αποτελούν αυτό το "ρεύμα", που ξεπροβάλλει στην αφήγηση κι ενίοτε την παρασύρει. Το αποτέλεσμα είναι ένα κείμενο πυκνό, ποιητικό, υπαινικτικό και ερμητικό, που όμως δεν παύει ούτε στιγμή να "παίζει"... Κάθε λέξη μπορεί να πάρει πολλαπλές σημασίες ανάλογα με τα συμφραζόμενα αλλά και ανάλογα με τον αναγνώστη. Εντυπωσιακός για παράδειγμα είναι ο συνδυασμός της μυξοπράσινης θάλασσας (snotgreen sea), που είναι η γκρίζα γλυκιά μας μάνα (grey sweet mother), με τον ορίζοντα που συγκρατεί μια μάζα σκουροπράσινου υγρού (the ring of bay and the skyline held a dull green mass of liquid) και της πράσινης νωθρής χολής (sluggish green bile) που έβγαλε με σπασμούς εμετού από το σάπιο συκώτι της η μάνα τού Στήβεν. Ενώ στην επόμενη παράγραφο ο Μπακ τού επιστρέφει το μυξομάντηλο που είχε δανειστεί απ' αυτόν για να σκουπίσει το ξυράφι του.






Μεταφραστικά σχόλια

Ο Καψάσκης έχει αναμφισβήτητα επιτελέσει έναν άθλο. Υπάρχουν βέβαια παραλείψεις και λάθη αλλά πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι η μετάφραση έγινε σε προ-ιντερνετική εποχή. Επίσης δεν πρέπει να χρησιμοποίησε τα διαφωτιστικά σχόλια του Don Gifford, απαραίτητα σε ένα κείμενο γεμάτο αναφορές. Ας έχουμε κατά νου ότι ο Οδυσσέας είναι ένα παλίμψηστο. Δυστυχώς, δεν είμαι τόσο καλός γνώστης της γλώσσας ώστε να διορθώσω με ασφάλεια τη μετάφρασή του. Μπορώ όμως να σχολιάσω κάποια αμφισβητούμενα σημεία της και να τα θέσω υπό συζήτηση. Ο Καψάσκης προσπάθησε να μείνει πιστός στο κείμενο βρίσκοντας αναλογίες στη γλώσσα μας, τουλάχιστον όπου ήταν δυνατόν. Θα μπορούσε να του προσάψει κανείς την υπερβολική επίδραση που άσκησε στην εργασία του η γαλλική μετάφραση, που μεταξύ άλλων τον οδήγησε να προσθέσει κάποιες λέξεις στο κείμενο ώστε να το κάνει πιο κατανοητό. Αυτό βέβαια θα μπορούσε να το είχε αποφύγει με τη χρήση κάποιων σχολίων στο τέλος του κειμένου. Χαρακτηριστική περίπτωση αναφέρω πιο κάτω στις σημειώσεις μου.

1. σελ. 25: "Διότι τούτο, ω φίλτατοι, είναι η αληθής Ευχαριστία..." Ο Μάλλιγκαν κρατώντας το κύπελλο με τη σαπουνάδα παρωδεί τη θεία λειτουργία με τη μετατροπή του οίνου σε αίμα του Χριστού. Στα αγγλικά: "For this, O dearly beloved, is the genuine Christine..." Εδώ ο βλάσφημος Μάλλιγκαν χρησιμοποιεί το θηλυκό Χριστίνα! Ο Άρης Μαραγκόπουλος μεταφράζει: "Διότι τούτο, ω ερασμίως ηρασθέντες, είναι η πάναγνη Χριστίνα...". Ο Καψάσκης ακολούθησε την επιλογή του Γάλλου μεταφραστή. Επίσης, δύο γραμμές πιο κάτω ο θεομπαίχτης διαπιστώνει στο κύπελλο ένα πρόβλημα με τα "λευκά αιμοσφαίρια" (a little trouble about those white corpuscles) που παραδόξως στη μετάφραση γίνονται απλά "αιμοσφαίρια" απαλείφοντας το πρόβλημα!


2. σελ. 38: "Δαγκωματιά του εσώτερου" (Agenbite of inwit). Ο Μαραγκόπουλος το μεταφράζει: "Ηλικίης δήγματα του ενδομύχου". Ουσιαστικά πρόκειται για τις τύψεις. Η λέξη είναι μεσαιωνική και προέρχεται από τον τίτλο ενός εγχειριδίου του 1340, το οποίο περιείχε μια λίστα με αρετές και αμαρτίες με ιεραρχική σειρά. Θα μπορούσαμε να το μεταφράσουμε κι ως "δαγκωματιές της ψυχής".


3. σελ. 39, στη μέση περίπου: "Ο αμφιταλαντευόμενος Μαλαχίας" (Mercurial Malachi). Γιατί όχι "Ο Ερμαίος Μαλαχίας"; Δεν μπορώ να συμφωνήσω με την μεταφραστική του επιλογή και μάλιστα σε ένα κείμενο που βρίθει ομηρικών παραπομπών. Μάλλον δε θέλησε να προκρίνει μια τόσο κραυγαλέα αναφορά αλλά με το "αμφιταλαντευόμενος" κάθε ομηρικό ίχνος χάνεται χωρίς ν' αφήσει τον παραμικρό υπαινιγμό. Εδώ φαίνεται πόσο απαραίτητες είναι οι σημειώσεις του μεταφραστή. Μάλαχι είναι το άλλο μικρό όνομα του Μάλλιγκαν και στα εβραϊκά σημαίνει μαντατοφόρος. Σύμφωνα βέβαια με το λεξικό mercurial σημαίνει και: ζωηρός, σβέλτος, ετοιμόλογος, άστατος.


4. σελ. 43, σειρά 6-8. Να διορθωθεί ως εξής:

Μια παλαβιάρα βασίλισσα, γριά και ζηλιάρα. Πέσε στα γόνατα μπροστά μου. (εσωτ. μονόλογος του Στήβεν)

- Υπάρχει κι ένας τρίτος που με χρειάζεται για παράξενα θελήματα, είπε ο Στήβεν.


Στο βιβλίο ο εσωτερικός μονόλογος του Στήβεν γίνεται ένα με τα λεγόμενά του (σα να τα λέει όλα αυτά στον Χέηνς) χωρίς στο τέλος να υπάρχει η φράση: είπε ο Στήβεν. Αδύνατον φυσικά να απευθύνεται με αυτό τον τρόπο στον Χέηνς. Εδώ είτε πρόκειται για εκτεταμένο τυπογραφικό λάθος είτε υπήρχε το πρόβλημα στην αμερικανική έκδοση που χρησιμοποίησε ο Καψάσκης .






"Την παρατηρούσε καθώς γέμισε πρώτα το δοχείο που είχε για μέτρημα κι ύστερα έχυσε στην κανάτα πλούσιο άσπιλο γάλα, όχι το δικό της. Γέρικα ζαρωμένα βυζιά. Ξανάχυσε άλλο τόσο και λίγο ακόμα. Γερασμένη και μυστική είχε μπει από έναν πρωινό κόσμο, πιθανόν ένας μαντατοφόρος. Επαινούσε τις αρετές του γάλακτος καθώς το έχυνε. Το χάραμα συμμαζεμένη πλάι στην υπομονετική αγελάδα στο εύφορο λιβάδι, μια μάγισσα καθισμένη σ' ένα μανιτάρι, τα ζαρωμένα χέρια της βιαστικά πάνω στις ρώγες. Το δροσομέταξο κοπάδι έσκυβε πλάι της, σ' αυτήν που γνώριζε. Μεταξένιο κοπάδι και φτωχή γριά, ονομασίες δοσμένες σ' αλλοτινούς καιρούς. Μια περιπλανώμενη γριούλα, ταπεινή μορφή μιας αθάνατης υπηρέτριας του κατακτητή και του αμέριμνου διαφθορέα της, κερατοπουτάνα και των δύο, μαντατοφόρος μέσα από το μυστηριακό πρωινό. Για να υπηρετεί ή για να επιτιμά: ποιο από τα δυο εκείνος δεν γνώριζε να πει. Όμως δεν καταδεχόταν να ζητήσει την εύνοιά της".









Σημειώσεις: Οι περισσότερες εικόνες προέρχονται από την σπάνια έκδοση Arion Press (1988 σε 150 αντίτυπα) εικονογραφημένη από τον Robert Motherwell. Εξαιρείται η προτελευταία, που είναι από την εικονογραφημένη από τον Mimmo Paladino έκδοση της Folio Society (2004 σε 1650 αντίτυπα). Στη δεύτερη φωτογραφία είναι ο πύργος Μαρτέλο στο Δουβλίνο, σήμερα μουσείο Τζέημς Τζόυς. Στην τελευταία εικόνα είναι λεπτομέρεια από πίνακα του Tiepolo με τίτλο "Τηλέμαχος και Μέντης" (1730). Απαραίτητο, κατά τη γνώμη μου, βοήθημα στον Οδυσσέα είναι ο Οδηγός Ανάγνωσης του Άρη Μαραγκόπουλου (εκδ. Τόπος) στο οποίο μεταφράζονται και μικρά κομμάτια του βιβλίου (από κει και τα αποσπάσματα με μπλε χαρακτήρες). Στο τελευταίο απόσπασμα έχω κάνει κάποιες μικροεπεμβάσεις. Για παράδειγμα ο Καψάσκης μεταφράζει σε ενα σημείο: "μια μάγισσα καθισμένη σ' ένα σκαμνί, ίδιο με μανιτάρι". Tο κείμενο όμως δεν αναφέρει σκαμνί αλλά δηλητηριώδες μανιτάρι χρησιμοποιώντας μια λέξη που εμπεριέχει το σκαμνί (toadstool) κι ο μεταφραστής το απέδωσε τελικά κάνοντας... επεξήγηση. Έχασε όμως σε δύναμη η εικόνα της μάγισσας που κάθεται σε ένα πορφυρό(;) δηλητηριώδες μανιτάρι. Εννοείται πως με αυτά τα μεταφραστικά σχόλια δεν εξαντλώ τα σημεία του κειμένου για τα οποία έχω διαφορετική άποψη. Πρόκειται για μια επιλογή. Με την ευκαιρία, να ευχηθώ από εδώ στον φίλο, Ίκαρο Μπαμπασάκη, που σκοπεύει να διαβάσει ολόκληρο τον Οδυσσέα μέσα σε 24 ώρες (στη Θεσσαλονίκη στο μπαρ Manifesto στις 2 Φλεβάρη): "Καλό κουράγιο"!

9 σχόλια:

pynchonikon είπε...

Καλησπέρα. Μια μικρούλα διόρθωση ήθελα να κάνω: η ανάγνωση του Οδυσσέα θα γίνει στη Θεσσαλονίκη. Η βραδιά στο Μπακαρό ακυρώθηκε.

ναυτίλος είπε...

Σ' ευχαριστώ για τη διόρθωση. Και να σκεφτείς ότι σκόπευα να περάσω. Αλήθεια, πού στη Θεσσαλονίκη; Ο Ίκαρος στο μπλογκ του δε λέει τίποτα...

pynchonikon είπε...

Μπαρ «Manifesto», Δημητρίου Γούναρη 51, πίσω από τη Ροτόντα. Υπάρχει event στο facebook. Ξεκινάνε στις 12 το μεσημέρι της Πέμπτης 2/2, αλλά πολύ αμφιβάλλω αν θα τελειώσουν σε 24 ώρες. Εγώ το υπολογίζω γύρω στις 40.

ναυτίλος είπε...

Κρίμα που μου πέφτει μακριά. Γνωρίζω όμως κάποιον που σίγουρα θα πεταχτεί... Στα αγγλικά κρατάει κάπου 30 ώρες αν δεν απατώμαι.

Pellegrina είπε...

Πολύ ενδιαφέρουσα δουλειά (στα πλαισια ενος ποστ)Σκέφτομαι τι ωραια θα ηταν να ειχαν ενα (η περισσότερα) φορουμ οι μεταφραστές και να συζητούσαν εκεί ζωηρά κάθε στιγμή, ακόμα πιο ζωηρά εν οψει μιας δυσκολης μετάφρασης, ερασιτέχνες κι επαγγελματίες μαζί. Πολύ περισσότερο από την πρωτότυπη λογοτεχνία, αυτος ειναι ενας τομέας που σηκώνει πολλή συνεργασία. (μετά σκεφτομαι οτι θα τσακώνονταν για πιθανά "λεφτά' που θα προέκυπταν, και μελαγχολώ..)

ΥΓ: Νομιζω πως στο εχω ξαναγραψει: το λήμμα τις Βικιπεδια Ulysses προτείνει μια περίληψη-σχεδιάγραμμα του εργου, που πιθανόν βοηθάει την ανάγνωση

http://en.wikipedia.org/wiki/Ulysses_(novel)

ναυτίλος είπε...

Πελλεγκρίνα, αισιοδοξώ ότι θα καταφέρω να αναρτήσω άλλα 17 ποστ για τον Οδυσσέα. Το πρώτο πριν κάνα μήνα με τα βιβλιογραφικά του και στη συνέχεια ένα για το κάθε κεφάλαιο χωριστά (18 είναι όλα τα κεφάλαια του βιβλίου).

Pellegrina είπε...

Ουάου!!! (Θρίαμβος δικός σου και του διαδικτύου!)

llachar είπε...

Πολύ όμορφη δουλειά ναυτίλε, με την έννοια ότι έχει μεράκι-όπως ό,τι κάνεις-και είναι διακριτική ταυτόχρονα.
Και ένα σχόλιο εκτός κλίματος:μερικές φορές σκέφτομαι ότι ο Οδυσσέας είναι ένα αναγνωστικό φετίχ παρά ένα καθ'ευατό έργο τέχνης(αν μπορεί να γίνει διαχωρισμός)και ότι αυτό δεν ήταν έξω από τις προθέσεις του Τζόυς.
Συγγνώμη για το μακροσκελές!Καλή συνέχεια

ναυτίλος είπε...

Πιστεύω ότι σήμερα είναι και τα δύο. Έργο τέχνης και αναγνωστικό φετίχ!