Οδυσσέας - 14

Τζέημς Τζόυς, εκδ. Κέδρος, μτφ. Σωκράτης Καψάσκης.
James Joyce: Ulysses. Folio Society, 2004 (1926).
James Joyce: Ulysses. Penguin 1992, annotated by Kiberd (1960).

13. Ναυσικά

Στην ακτή του Σάντυμαουντ στις οκτώ το βράδυ, κατά το σούρουπο.

"Το καλοκαιριάτικο δειλινό είχε αρχίσει να τυλίγει τον κόσμο στο μυστηριώδες του αγκάλιασμα. Πέρα μακριά στη δύση ο ήλιος εβασίλευε και οι τελευταίες ανταύγειες μιας μέρας που βιαζόταν να φύγει καθυστερούσαν ερωτιάρικα πάνω στη θάλασσα και την ακρογιαλιά, πάνω στο περήφανο ακρωτήρι του αγαπημένου γέρο-Χάουθ, που όπως πάντα επιτηρούσε τα νερά του κόλπου, τους χορταριασμένους βράχους της παραλίας του Σάντυμαουντ και, πιο πολύ απ' όλα, τη σιωπηλή εκκλησία, απ' όπου, μέσα στη σιγαλιά, ανάβρυζε πότε-πότε ο ήχος της προσευχής προς εκείνη, η οποία, μέσα στην καθάρια ακτινοβολία της, στέκει πάντα σα φάρος στην ανεμοδαρμένη καρδιά του ανθρώπου, τη Μαρία, το άστρο της θάλασσας. Οι τρεις νεαρές φίλες κάθονταν στα βράχια, απολαμβάνοντας την ώρα του δειλινού καθώς και το αεράκι που ερχόταν δροσερό, αλλά καθόλου ψυχρό. Είχαν διαλέξει αυτό το μέρος για να έρχονται εδώ συχνά να φλυαρούν με την ησυχία τους πλάι στα σπινθίζοντα κύματα και να συζητούν γυναικεία θέματα..."

Κι ενώ η ντροπαλή Γκέρτυ Μακντάουελ, ως άλλη Ναυσικά, διασκεδάζει με τις φίλες της κι ονειροπολεί, ο Λεοπόλδος Μπλουμ, ως άλλος ναυαγισμένος Οδυσσέας, λίγα μέτρα πιο πέρα, την καρφώνει με το βλέμμα του κι αρχίζει υπό την κάλυψη των ρούχων του να αυνανίζεται...

"Τα μάτια που ήταν κολλημένα πάνω της έκαναν τους σφυγμούς της να την τσούζουν. Τον κοίταξε μια στιγμή, συναντώντας το βλέμμα του, κι ένα φως απλώθηκε επάνω της. Διάπυρο πάθος υπήρχε σ' αυτό το πρόσωπο, πάθος σιωπηρό σαν τάφος, κι αυτό την έκανε δική του. Επιτέλους είχαν μείνει μόνοι τους χωρίς τους άλλους να λοξοκοιτάνε και να πετάνε διάφορα κι ήξερε μέσα της πως μπορούσε να τον εμπιστευτεί ως το θάνατο, γρανίτης, άντρας από χρυσάφι, άντρας αλύγιστης εντιμότητας απ' την κορφή ως τα νύχια. Τα χέρια του και το πρόσωπο συσπάζονταν κι ένα τρέμουλο την επισκέφτηκε. Έγειρε πολύ πίσω για να δει πού ήταν τα πυροτεχνήματα και έπιασε το γόνατό της με τα χέρια μη τυχόν και πέσει καθώς κοίταζε ψηλά και δεν υπήρχε κανένας να βλέπει μονάχα αυτός κι εκείνη όταν αποκάλυψε ως επάνω τις χαριτωμένες καλοσχηματισμένες της γάμπες να έτσι, απαλή λυγεράδα και λεπτή καμπυλότητα, και φαινόταν ν' ακούει τους χτύπους της καρδιάς του, τη βραχνή του ανάσα..."

Μια ερωτική συνεύρεση εξ αποστάσεως και χωρίς να ανταλλάξουν ούτε μια λέξη. Μια συνεύρεση ανάμεσα σε μια παρθένα κι έναν έμπειρο άντρα κι ενώ στον αέρα διαχέονται οι κατανυκτικοί ήχοι των ψαλμών και του αρμονίου από την κοντινή εκκλησία.

  

Η "Ναυσικά" χωρίζεται σε δύο μέρη: Στο πρώτο παρουσιάζεται το "γεγονός" από την οπτική γωνία της Γκέρτυ. Ο συγγραφέας υιοθετεί μια τριτοπρόσωπη αφήγηση στο ύφος ρομάντζου της βικτωριανής εποχής. Η μποβαρική Γκέρτυ εξιδανικεύει την πραγματικότητα φιλτράροντάς την μέσα από τα αναγνώσματά της. Ο λόγος της ("numby-pumby-jammy-marmalady drawersy style" τον χαρακτήρισε ο Τζόυς) είναι γεμάτος στερεότυπα (clichés). Σύμφωνα με τον Βίκο, που ο Τζόυς θαύμαζε: "Η γλώσσα πλάθει το μυαλό κι όχι το αντίθετο", οπότε το μυαλό των ελαφρόμυαλων τούτων γυναικών "μιλά", καθώς είναι φυσικό, στη γλώσσα που έχει εθιστεί: των περιοδικών του συρμού. Ο Τζόυς, που έχει πλήρη συνείδηση ότι "κάποτε κάθε λέξη ήταν ένα ποίημα" (Βίκο), δεν ειρωνεύεται τα λογοτεχνικά στερεότυπα αυτά καθεαυτά, επειδή γνωρίζει πως πριν φθαρούν από τη συνεχή επανάληψη, είχαν κάποιο νόημα για χιλιάδες ανθρώπους. Αν σατιρίζει κάτι, αυτό είναι το γεγονός ότι παρεμβάλλονται αρνητικά ανάμεσα στη Γκέρτυ και τη ζωή της. Με αυτή την έννοια η Γκέρτυ αναδεικνύεται σε "μάρτυρα της κειμενικότητας". Ο συγγραφέας της Ναυσικάς αποδεικνύει άλλωστε εδώ, πως τα στερεότυπα αυτά μπορούν να λειτουργήσουν άλλοτε ως παρωδία κι άλλοτε ως φορείς ποίησης, μοναδικής ζωντάνιας. Στο δεύτερο μέρος, που είναι μικρότερο σε έκταση, το "γεγονός" παρουσιάζεται τώρα από τον Μπλουμ, μέσω του γνωστού μας εσωτερικού μονόλογου. Η αντίθεση ανάμεσα στις δύο οπτικές γωνίες συγκλονίζει. Οι νυχτερίδιες σκέψεις του γήινου Μπλουμ τρίζουν στο λυκόφως...  

Μεταφραστικά σχόλια

Κάθε φορά που ξεκινάω ένα καινούριο επεισόδιο αναρωτιέμαι τι μου επιφυλάσσει ο δαιμόνιος Ιρλανδός! Στη Ναυσικά πίστεψα, ο αφελής, ότι έφτασε στην κορύφωση της τέχνης του. Δεν είχα διαβάσει ακόμη τα δύο επόμενα κεφάλαια...
Η μετάφραση του Καψάσκη ήταν καλή στο κεφάλαιο αυτό. Λίγα λάθη, τα περισσότερα ασήμαντα.

1. σελ. 409, μετά την τελευταία λέξη της σελίδας λείπει μια φράση: "για την κυρία Ρέτζυ Γουάιλυ του Κολλεγίου Τρίνιτυ του Δουβλίνου" ("...T.D.C."). T.D.C.=Trinity Dublin College.

2. σελ. 417, στην προτελευταία σειρά: "Παιδιά λαϊκής τάξης" ("Little monkeys common as ditchwater"). Προσωπικά θα το μετέφραζα: "Κοινά ζωντόβολα".

3. σελ. 430, στην πρώτη σειρά: "Τι βρωμιές δεν την έκανα να πει, και φυσικά αυτή ξέρασε τ' άντερά της" ("All the dirty things I made her say all wrong of course"). Θα το μετέφραζα: "Τι βρωμιές δεν την έκανα να πει, και φυσικά όλες τις έλεγε λανθασμένα!". Άλλωστε επρόκειτο για πόρνη, που απλά χρησιμοποιούσε διαφορετικές λέξεις για να εκφράσει αυτά ("τις βρωμιές") που ήθελε ο Μπλουμ.

4. σελ. 434, στη μέση περίπου μετά την πρόταση: "Θαρρώ ότι υπάρχει κάποια σχέση" λείπει μια πρόταση: "Για παράδειγμα αν μπεις σε ένα κελάρι όπου βασιλεύει το σκοτάδι".

  

5. σελ. 435, στη δεύτερη σειρά μετά τη λέξη "...περίοδό τους" λείπει η πρόταση: "Κάνε πως τις πλησιάζεις". Στη συνέχεια μεταφράζει: "Έτσι και τις κοιτάξεις, κινδυνεύεις να λιποθυμήσεις". Ενώ το σωστό είναι: "Έτσι και τις μυρίσεις..."

6. σελ. 435, κάπου στη μέση μετά την πρόταση: "Όμως, αν καταφέρει εκείνο το κειμενάκι" λείπουν μερικές προτάσεις, αφού διαγραφούν οι δύο επόμενες που υπάρχουν στη μετάφραση: " Δύο και εννέα. Θα σχηματίσει κακή γνώμη για μένα. Θα του τηλεφωνήσω αύριο. Πόσα σας οφείλω; Τρία σελίνια και και εννέα πένες; Δύο σελίνια και εννέα, κύριε. Α!..."

7. σελ. 437, στην αρχή της τελευταίας παραγράφου: "Νυχτ" ("Ba"). Η λειψή αυτή λέξη επαναλαμβάνεται άλλες τρεις φορές: τρεις σειρές πιο κάτω, στη δεύτερη σειρά της επόμενης σελίδας και στην αρχή της δεύτερης παραγράφου πάλι της επόμενης σελίδας. Στην τελευταία όμως περίπτωση ο Καψάσκης, ασυνεπής προς τις προηγούμενες μεταφραστικές του επιλογές, μεταφράζει: "Μπα" !!!

Ο Μπλουμ κατά το τέλος του εσωτερικού του μονόλογου περιτριγυρίζεται από μια νυχτερίδα (Bat), που του δίνει την αφορμή για διάφορους στοχασμούς. Ωστόσο, ενώ στην αρχή αναρωτιέται για το είδος του πτηνού, στη συνέχεια την κατονομάζει με το πλήρες όνομά της αλλά το "Ba" συνεχίζει να επανέρχεται ως μουσικό μοτίβο. Σύμφωνα με τον Gifford, το "Ba" στην αρχαία αιγυπτιακή θρησκεία είναι η ψυχή που παριστάνεται από ένα πουλί με ανθρώπινο κεφάλι. Υποτίθεται ότι άφησε το σώμα μετά το θάνατο αλλά τελικά θα επιστρέψει σ' αυτό για να το ζωντανέψει, αρκεί να έχει διατηρηθεί αναλλοίωτο.

Σημειώσεις: Οι εικόνες είναι με τη σειρά οι εξής: i) έργο του Αμερικανού Winslow Homer (1836-1910), ii) σχέδιο της Elisabeth Frink για την Οδύσσεια του Ομήρου, iii) σκίτσο του Ματίς από την εικονογράφηση της Ναυσικάς του "Οδυσσέα" του Τζόυς, iv) από την εικονογράφηση του R. Motherwell για το ίδιο κεφάλαιο, v) έργο του Άγγλου Frederick Leighton (1830-1896) με τίτλο "Ελληνίδες μαζεύουν βότσαλα". Τα δύο αποσπάσματα με κόκκινους χαρακτήρες προέρχονται, το πρώτο από τη μετάφραση του Καψάσκη και το δεύτερο από μετάφραση του Άρη Μαραγκόπουλου (Οδηγός Ανάγνωσης του Ulysses, εκδ. Κέδρος ή Τόπος). Έκανα μόνο κάποιες μικροεπεμβάσεις. Το κείμενο με τους μπλε χαρακτήρες προέρχεται από το έξοχο βιβλίο του Μαραγκόπουλου, ο οποίος χρησιμοποίησε, όπως κι ο ίδιος επισημαίνει, τα σχόλια αυτά του Kiberd για το συγκεκριμένο κεφάλαιο.