Οδυσσέας - 15

Τζέημς Τζόυς, εκδ. Κέδρος, μτφ. Σωκράτης Καψάσκης.

James Joyce: Ulysses. Folio Society, 2004 (1926).

James Joyce: Ulysses. Penguin 1992, annotated by Kiberd (1960).

14. Τα βόδια του Ήλιου

Στο μαιευτήριο της οδού Χολς στις 10 το βράδυ.

Ο Μπλουμ επισκέπτεται το μαιευτήριο για να πληροφορηθεί την πορεία της εγκυμοσύνης της κυρίας Πιουριφόυ, που εδώ και τρεις μέρες κοιλοπονάει χωρίς να καταφέρνει να γεννήσει. Εκεί συναντάει μια παρέα φοιτητών ανάμεσα στους οποίους βρίσκεται ο νεαρός γιατρός Ντίξον και ο Στήβεν. Οι νεαροί πίνουν ακατάπαυστα συζητώντας για θέματα σχετικά με την ιατρική, τη γέννηση, τη μητρότητα, τη γονιμότητα κ.λπ.

Τα "Βόδια του Ήλιου" ξεκινάνε με την παρακάτω, ρωμαϊκού τύπου, προτροπή κι επίκληση:

"Εμπρός στο δρόμο του Χολς. Εμπρός στο δρόμο του Χολς. Εμπρός στο δρόμο του Χολς.

Χόρχορν, φαεινέ Θεέ, φωσφόρε Θεέ, πέμψον ημίν ζωήν και καρπόν κοιλίας. Χόρχορν, φαεινέ Θεέ, φωσφόρε Θεέ, πέμψον ημίν ζωήν και καρπόν κοιλίας. Χόρχορν, φαεινέ Θεέ, φωσφόρε Θεέ, πέμψον ημίν ζωήν και καρπόν κοιλίας. 

Οπαλάκια, αγορίνα μου, οπαλάκια! Οπαλάκια, αγορίνα μου, οπαλάκια! Οπαλάκια, αγορίνα μου, οπαλάκια!"



Στο 14ο επεισόδιο ο Τζόυς παρουσιάζει ένα πανόραμα της εξέλιξης της αγγλικής "λογοτεχνίας". Από τα μεσαιωνικά αγγλικά έως και τον 19ο αιώνα του Τόμας ντε Κουίνσυ και του Ντίκενς. Σε κάθε μέρος του κεφαλαίου μιμείται και έναν κλασικό τεχνίτη του αγγλικού λόγου. Όσο η καημένη κα Πιουριφόυ πάνω στο κρεββάτι του πόνου προσπαθεί να φέρει στη ζωή το, επί εννέα μήνες κυοφορούμενο, έμβρυο, ο Τζόυς πασχίζει μάταια μέσα από τα παραδοσιακά σχήματα της γλώσσας του να εκφράσει τις δικές του αλήθειες. Οι ωδίνες του τοκετού λειτουργούν αντιστικτικά προς την εναγώνια αναζήτηση έκφρασής του. Αν στο προηγούμενο κεφάλαιο αυνανιζόταν ο Μπλουμ, στο παρόν αυνανίζεται ο δημιουργός του με τη γλώσσα της λογοτεχνίας. Για τον συγγραφέα του Οδυσσέα οι λογοτεχνικές αυτές μορφές περισσότερο κρύβουν την Αλήθεια για τη ζωή παρά την αποκαλύπτουν. Πρόκειται για λόγο που αδυνατεί ή, ακόμα χειρότερα, αποφεύγει τεχνηέντως να πει τα πράγματα με το όνομά τους. Τα λογοτεχνικά στερεότυπα, οι ιδεολογίες, οι απαγορεύσεις, οι προκαταλήψεις και οι εκάστοτε "ηθικές" σφαγιάζουν τις αλήθειες σαν τους συντρόφους του Οδυσσέα που θανατώνουν τα βόδια του Ήλιου.

"Και εις την λεωφόρον των νεφών καταφθάνουν των ζώων τα φαντάσματα, βροντή κεραυνού της εξέγερσης. Ούουου! Άρρκ! Ούουου! Η Παράλλαξις ωκύπτερος τα κεντρίζει εκ των όπισθεν, αι λογχίζουσαι αστραπαί του μετώπου των ουδέν άλλον είναι ειμή σκορπιοί. Οι άλκες και τα γιακ-γιακ, οι ταύροι της Βασάν και της Βαβυλώνας, τα μαμμούθ και τα μαστόδοντα, προχωρούν εις πυκνάς φάλαγγας προς την καταβυθισμένην θάλασσαν, Lacus Mortis. Αγέλη ζωδιακή, δυσοίωνη, εκδικητική! Μουκανίζουν ανεβαίνοντας τα σύννεφα, κερασφόροι κι αιγόκεροι, προβοσκίδες και χαυλιόδοντες, χαίτες λεόντων κέρατα ελάφου, ρύγχη και μουσούδες, τρωκτικά, μυρηκαστικά και παχύδερμα, πλήθος που σαλεύει και βρυχάται, του ήλιου δολοφόνοι".



"Θα ήθελα μια γλώσσα υπεράνω όλων των γλωσσών, μια γλώσσα που να υπηρετούν όλες οι γλώσσες. Όταν εκφράζομαι στα αγγλικά αναγκάζομαι να κλείνομαι σε μια παράδοση".

Έτσι ο Τζόυς διατρέχει όλη την παράδοση της αγγλικής γλώσσας για να καταλήξει σε ένα λόγο αφασικό, ένα χαοτικό συνονθύλευμα από μεθυσμένες φράσεις και σπαράγματα λέξεων, που αρθρώνονται από τους ζαλισμένους απ' το πολύ ποτό  νεαρούς... Πρόκειται για ένα γλωσσικό αδιέξοδο που σηματοδοτεί το τέρμα της εμπλοκής του με τη γραπτή λογοτεχνική παράδοση. Μία λογοτεχνική παράδοση που από την αρχή του βιβλίου την παρωδεί και τη χλευάζει ως περιττωματική.   Ωστόσο, το θάνατο θα τον ακολουθήσει η γέννηση. Αυτό που έπεται, όχι μόνο στα επόμενα κεφάλαια αλλά και στο επόμενο βιβλίο του, το "Finnegans Wake", είναι ένα αλλόκοτο κράμα από φωνές, λόγος περισσότερο προφορικός παρά γραπτός.

"Where's that bleeding awfur?"

(Πού βρίσκεται αυτός ο διαβολεμένος σιγραφέας;)

Παρόλο που η αγωνία για τη "γέννηση" και την έκφραση σκιάζει το επεισόδιο, ο παιχνιδιάρης και χιουμοριστικός Τζόυς είναι πάντα παρών! Οι φοιτητές, εν μέσω σπονδών με ποτά, ακέφαλα ψάρια κονσέρβας και ψωμί, διονυσιάζονται καθώς συζητούν για τη συνουσία, την αντισύλληψη, τη γέννηση, την επιστήμη, τον Αντίχριστο...

"Και τότε φώναξε ο γιατρουδάκος Ντικ στο σύντροφό του γιατρουδάκο Ντέηβυ. Χρισταρχίδη μου, ποιος είναι αυτό το σίχαμα ο κιτρινιάρης ευαγγελιστής στον τοίχο του Μέριον Χωλ; Ο Ηλίας έρχεται λουσμένος στο Αίμα του Αμνού. Για ελάτε δω βρωμερές υπάρξεις, κρασαφρίζηδες, τζινσφυρίζηδες, μπεκρορουφήχτρηδες! Για ελάτε, σκυλόφατσες, βοϊδολαίμηδες, σκαθαροφρύδηδες, γουρουνοσαγόνηδες, φυστικόμυαλοι, φουντουκομάτηδες μπλοφαδόροι, παλιοψεύτες και φόρτωμα της κοινωνίας! Για ελάτε δω, εσείς τριπλό του αίσχους απόσταγμα!"

Μεταφραστικά σχόλια

Στον πρόλογο της μετάφρασης ο Καψάσκης παραδέχεται με εντιμότητα την αδυναμία του να μεταφράσει επιτυχώς αυτό το κεφάλαιο. Όπως λέει κι ο ίδιος, δεν διέθετε επαρκή γνώση της αγγλικής για την αποκωδικοποίηση του ύφους των επιλεγμένων από τον Τζόυς Άγγλων συγγραφέων. Αν και οι Γάλλοι μεταφραστές έκαναν αντιστοιχία με γαλλικά λογοτεχνικά κείμενα, ο Καψάσκης υποστηρίζει ότι θα ήταν αδύνατον να κάνει τέτοια αντιστοίχιση γιατί "η ελληνική γλώσσα δεν είχε παρόμοια εξέλιξη από το Μεσαίωνα μέχρι τις μέρες μας" και δεν θα μπορούσε να βρει "μοντέλα" για μίμηση. Εδώ όμως θα διαφωνήσω, καθώς θεωρώ ότι υπάρχουν πάμπολλα λογοτεχνικά παραδείγματα γι' αυτό το ιδιαίτερο είδος "παρωδίας" που απαιτεί η αντιστοιχία: Από τη λόγια Βυζαντινή λογοτεχνία, στα Δημοτικά τραγούδια, στις Παραλογές και στα Συναξάρια. Από την Κρητική λογοτεχνία (Χορτάτσης - Κορνάρος - Θυσία του Αβραάμ) στον Μοισιόδακα και στον Κοραή. Κι από τα απομνημονεύματα των ηρώων της Επανάστασης στους Φαναριώτες, στον Ψυχάρη, στον Καρκαβίτσα και τέλος στον Καζαντζάκη. Όλοι τους με αναγνωρίσιμο ύφος. (Μακριά τα χέρια από τον Παπαδιαμάντη! Άλλωστε κι ο Τζόυς δεν άγγιξε τον Σαίξπηρ στα "Βόδια του Ήλιου"!). Ένα εγχείρημα όμως αυτού του είδους, θα απαιτούσε ένα μεταφραστή λογοτέχνη με εξαιρετικές ικανότητες και βαθύ γνώστη όχι μόνο της ελληνικής αλλά και της αγγλικής λογοτεχνίας. Και προσοχή! Στόχος του μεταφραστή δε θα 'πρεπε να είναι μόνον η παρωδία αλλά κυρίως να καταδείξει την αδυναμία της λογοτεχνικής γλώσσας να εκφράσει την πραγματικότητα.  

Τελικά, ο Καψάσκης στη μεταφραστική του απόπειρα χρησιμοποιεί ένα ενιαίο γλωσσικό ύφος (καθαρεύουσα) ισοπεδώνοντας το κείμενο. Έτσι, ο Έλληνας αναγνώστης δεν απολαμβάνει τις υφολογικές διακυμάνσεις του επεισοδίου. Βέβαια, η καθαρεύουσά του ρέει θαυμάσια και, αν μη τι άλλο, στο σκέλος της παρωδίας δεν τα καταφέρνει κι άσχημα.

Αυτή τη φορά δε θα παραθέσω λίστα με διορθωτικά σχόλια. Τα λάθη που αλίευσα (για ψάρεμα στα τυφλά επρόκειτο) ήταν λίγα γιατί, για να λέμε την αλήθεια, δύσκολα παρακολούθησα κι εγώ το πρωτότυπο. Περισσότερο με ενόχλησαν κάποιες άστοχες επιλογές του στο τελευταίο μέρος του κεφαλαίου. Πάντως, στο 14ο επεισόδιο, η μετάφραση του Καψάσκη ελάχιστη σχέση έχει με το κείμενο του Τζόυς, όσον αφορά στο ύφος.

Σημειώσεις: Οι εικόνες με τη σειρά είναι: i) το μαιευτήριο της οδού Χολς, ii) τα βόδια του Ήλιου από αγγείο της κλασικής εποχής, iii) έργο του Francis Bacon ("Head surrounded by sides of beef" ή "Figure with meat", 1954, με τη φιγούρα του πάπα Ιννοκέντιου του δέκατου στη μέση), iv) σκίτσο της Elisabeth Frink για την Οδύσσεια, v) σκίτσο του Motherwell για την εικονογράφηση αυτού του κεφαλαίου. Το απόσπασμα με τους μπλε χαρακτήρες είναι του Τζόυς και προέρχεται από τη βιογραφία του Έλλμαν. Τα αποσπάσματα με τους κόκκινους χαρακτήρες είναι από τη μετάφραση του επεισοδίου. Πρόκειται στην ουσία για σύνθεση μεταφρασμάτων του Καψάσκη και του Μαραγκόπουλου με αρκετές δικές μου επεμβάσεις. Εξαιρετική η ανάλυση του επεισοδίου από τον Μαραγκόπουλο στη μελέτη του. Ωστόσο ο κάθε καταξιωμένος μελετητής δίνει και τη δική του, διαφορετική συχνά, εκδοχή για το πολύπλοκο αυτό κεφάλαιο. Παρομοίως, είμαι βέβαιος, σε κάθε προσεκτικό αναγνώστη θα αντιστοιχεί και μια προσωπική ερμηνεία...