Οδυσσέας - 16

Τζέημς Τζόυς, εκδ. Κέδρος, μτφ. Σωκράτης Καψάσκης.

James Joyce: Ulysses. Folio Society, 2004 (1926).

James Joyce: Ulysses. Penguin 1992, annotated by Kiberd (1960).

15. Κίρκη

Στη Νυχτόπολη (Nighttown) του Δουβλίνου στις 11 το βράδυ.

"(Η είσοδος της Νυχτόπολης από την οδό Μάμποτ, που εμπρός της απλώνεται ένα αμαξοστάσιο των τραμ ξελιθόστρωτο, σπαρμένο με σκελετούς βαγονιών, πράσινους και κόκκινους σηματοδότες και σήματα κινδύνου. Σειρές χάρτινα σπίτια με πόρτες που χάσκουν. Αραιές λάμπες γκαζιού με ξεψυχισμένο φως. Γύρω από τη σταματημένη παγωτογόνδολα του Ραμπαγιότι, ραχητικοί άντρες και γυναίκες τραβολογιούνται. Αρπάζουν βάφλες με σφηνωμένα ανάμεσά τους σβωλαράκια από καρβουνιασμένο και χάλκινο χιόνι. Βυζαίνοντας, σιγά-σιγά σκορπίζουν. Παιδιά. Το κυκνοχτένι της γόνδολας, υψώνεται στητό, σχίζει αργά τη σκοτεινιά, λευκό και γαλάζιο κάτω από ένα φάρο. Σφυρίγματα που καλούν κι αποκρίνονται)."

Στην "Κίρκη" ο Μπλουμ ακολουθεί τον μισομεθυσμένο Στήβεν στα "Κόκκινα φανάρια" του Δουβλίνου και στο πορνείο της Μπέλα Κοέν. Εκεί, όλες οι συγκεχυμένες επιθυμίες του (οι δικές του αλλά και του Στήβεν σε μικρότερο βαθμό), συνειδητές και υποσυνείδητες, αποκτούν μορφή και υπόσταση. Ό,τι έχει απωθήσει, ό,τι λαχταρά να κάνει και να δει, ό,τι τον βασανίζει, τον περιμένει μέσα στη Ζώνη της Νυχτόπολης, μέσα στο Σολαριακό γαλαξία της... 

"Άδειασε η κόλαση κι όλοι οι δαίμονες βρίσκονται εδώ" (Σαίξπηρ)

"Το σκηνικό της Νυχτόπολης είναι ο τόπος του Ασυνειδήτου. Του συλλογικού Ασυνειδήτου. Σ' αυτόν τον τόπο περιφέρεται η γνώριμη φιγούρα του κου Μπλουμ, η σκιά της προβάλλεται τερατώδης στους τοίχους. Κίρκη είναι το μυαλό του Μπλουμ το τρισμέγιστο, το σκοτεινό. Ο κ. Μπλουμ κατέχει εδώ τη δύναμη σαμάνου. Ό,τι αντικρύζει το πολυδαίδαλο μυαλό του, ό,τι συλλογίζεται, το μεταμορφώνει, του δίνει άλλη ζωή και διαφορετικό χαρακτήρα. Η τερατώδης σκιά του Μπλουμ, σκιά του παγκόσμιου Καημού, κρύβει ένα εξίσου τερατώδες μυαλό: του μυαλό του Καθένα. Η Νυχτόπολη έτσι, γίνεται η πόλη των συλλογικών δαιμόνων του ανθρώπου. Το κίρκειο σκηνικό μοιάζει με πηγάδι που πάνω του καθρεφτίζεται το φαινομενικά αθώο πρόσωπο του "μασόνου" Μπλουμ. Τα πρόσωπα που δρασκελίζουν το σκηνικό γκρεμίζονται σχεδόν ανυποψίαστα στο πηγάδι και ύστερα αναδύονται με άλλο χρώμα και ύφος και χαρακτήρα."

Μέσα στο 15ο επεισόδιο, γραμμένο ολόκληρο σε θεατρική μορφή, νεκροί ανασταίνονται, άψυχα αντικείμενα μεταμορφώνονται σε πρόσωπα με φωνή ενώ και ο ίδιος ο Μπλουμ, εν μέσω μαζοχιστικών, φετιχιστικών και ομοφιλοφυλικών φαντασιώσεων, γίνεται γυναίκα που υποφέρει στα ανελέητα χέρια της πόρνης Μπέλα, που έχει γίνει πια άντρας (Μπέλο)! 

Υπάρχουν στιγμές στη ζωή του αναγνώστη που δικαιώνουν τη μανία του να διαβάζει το ένα βιβλίο μετά το άλλο, αναζητώντας μιαν "αλήθεια". Πιστεύω ότι στην "Κίρκη"... δικαιώνομαι. Εδώ, ο Τζόυς έφτασε στην κορυφή! Τι είναι όμως, αυτό που αναζητούμε στα βιβλία; Την μοναδική απόλαυση που μπορούν να σου προσφέρουν οι λέξεις, οι συνδυασμοί τους και η μετουσίωσή τους σε εικόνες; Τα πραγματικά ή φανταστικά ταξίδια σε άλλους τόπους, χρόνους, ακόμη και σε ζωές άλλων; Την απάντηση στα αιώνια και στα επίκαιρα ερωτήματα της ζωής; Έναν τρόπο να βιώνουμε την πεζή μας πραγματικότητα πιο πλούσια, πιο πολυδιάστατα και με οξύτερη κρίση; Ένα μέσο που θα μας οδηγήσει στη βαθύτερη γνώση όχι μόνο του κόσμου που μας περιβάλλει αλλά και του εαυτού μας; Στη "Κίρκη" επιτυγχάνεται, κατά τη γνώμη μου, ακριβώς το τελευταίο. Έχοντας ήδη γνωρίσει, μέσω της τριτοπρόσωπης αφήγησης και του εσωτερικού μονολόγου τον Μπλουμ όπως τον βλέπουν οι άλλοι (super ego) κι όπως βλέπει ο ίδιος τον εαυτό του (ego) αντίστοιχα, τώρα, σ' αυτό το κεφάλαιο, τον γνωρίζουμε όπως πραγματικά είναι (id). Η κατάληξη της Οδύσσειάς του είναι ο ίδιος του ο εαυτός.

Το "φαντασμαγορικό μελόδραμα" της Κίρκης περιέχει πλήθος αξέχαστων σκηνών: μια Νύμφη βγαίνει από τον πίνακα με τους καταρράκτες, που βρίσκεται στη συζυγική κλίνη του Μπλουμ, και ζωντανεύει (αναμφίβολα ξέρει πολλά!) και αυτή και οι καταρράκτες ("πιλαφούλα, πουλαφούκα!") και τα βρύα. Η σκηνή του μακάβριου βαλς μες στο πορνείο με το χοροδιδάσκαλο Μαντσίνι να καθοδηγεί, την πιανόλα, τα βραχιόλια και τις ώρες (!) να αποκτούν ζωή και να συμμετέχουν στο πανηγύρι. Και τέλος, οι πόρνες, μορφές βγαλμένες θάλεγε κανείς από τον παρακάτω πίνακα του Όττο Ντιξ. Μοιάζουν περισσότερο με δικαστές σε δίκη παρά με σαγηνευτικές Σειρήνες. 

Μεταφραστικά σχόλια

Το 15ο κεφάλαιο του Οδυσσέα είναι ένα από τα δυσκολότερα για το μεταφραστή. Επειδή είναι γραμμένο ως θεατρικό έργο με λίγες περιγραφές των σκηνών και πολλούς διαλόγους, απαιτεί από το μεταφραστή μια εξοικείωση στην απόδοση του θεατρικού διαλόγου. Επιπλέον, είναι απαραίτητο να διατηρηθεί ο ονειρικός χαρακτήρας του. Δυστυχώς η απόδοση του Καψάσκη πέρα τις γνωστές παθογένειες που την χαρακτηρίζουν, εδώ υστερεί και σε ζωντάνια. Στα δυο βιβλία του Άρη Μαραγκόπουλου (βλέπε τη βιβλιογραφία στην πρώτη μου ανάρτηση) υπάρχουν αποσπάσματα μεταφρασμένα με έξοχο τρόπο. Χαρακτηριστική είναι και η αρχή της Κίρκης, την οποία παραθέτω παραπάνω στη δική του απόδοση (με ελάχιστες επεμβάσεις). Στη μετάφραση της φράσης: "The swancomb of the gondola..." ο Καψάσκης χρειάστηκε να χρησιμοποιήσει 8 λέξεις ("Η πλώρη της γόνδολας, όμοια με λαιμό κύκνου") χωρίς να τη μεταφράσει και σωστά, αφού το "χτένι" στο οποίο καταλήγει χαρακτηριστικά η πλώρη της γόνδολας χάθηκε! Ο Μαραγκόπουλος επινοώντας μια, αντίστοιχη με την αγγλική, λέξη: "το κυκνοχτένι της γόνδολας", με 4 μόνο λέξεις το αποδίδει θαυμάσια.

Για μια ακόμη φορά θα αναγκαστώ να αναφερθώ στην, παράξενη για μένα, επιλογή(;) του Καψάσκη να μην καταφεύγει στα βοηθήματα του Gifford (η πιο έγκυρη και την εποχή της μετάφρασης) και του Dent (δυσεύρετο πια). Θα τον είχαν προφυλάξει από πολλά λάθη. Ίσως να είχε υπέρμετρη εμπιστοσύνη στη γαλλική μετάφραση που κοιτούσε παράλληλα. Χρειάστηκαν βέβαια 80 χρόνια για να αντικατασταθεί, η τελευταία, από μια νεότερη. Για παράδειγμα στην έκτη σελίδα του κεφαλαίου (498 σελ. και 12η σειρά πριν το τέλος) ο Μπλουμ νιώθει ενόχληση πιθανόν από κάτι που έφαγε και λέει: "That awful cramp in Lad Lane. Something poisonous I ate. Emblem of luck. Why? Probably lost cattle". O Καψάσκης μεταφράζει τελείως λανθασμένα: "Εκείνο το απαίσιο χαντάκι στην οδό Λαντ. Μπορεί να έφαγα κάτι χαλασμένο. Φέρνει τύχη. Γιατί; Μπορεί πίσω από κάποιο ζώο που χάθηκε". Το cramp όμως είναι κράμπα (μυϊκό σφίξιμο, σπασμός) κι όχι χαντάκι (εδώ δεν είναι καθόλου απαραίτητος ο Gifford). Στη συνέχεια όμως, σύμφωνα με τον τελευταίο, οι κράμπες είναι παραδοσιακό σημάδι κακοτυχίας. Ο Μπλουμ θεωρεί ότι η ενόχληση αυτή ίσως να οφείλεται σε χαλασμένο κρέας που έφαγε. "Lost cattle" (=χαμένο κοπάδι) σημαίνει είτε μοσχάρι που σφαγιάστηκε παράνομα είτε κρέας αλόγου που πήρε τη θέση του μοσχαρίσιου κρέατος. Συνεπώς σωστότερη μετάφραση θα ήταν: "Εκείνη η φρικτή κράμπα στην οδό Λαντ. Κάτι που έφαγα με πείραξε. Σημάδι γρουσουζιάς. Γιατί; Μπορεί από χαλασμένο κρέας". 

Η Κίρκη είναι το εκτενέστερο επεισόδιο του Οδυσσέα. Ξεπερνάει κατά πολύ τις 100 σελίδες και μου είναι αδύνατον να αναφερθώ σε όλα τα σφάλματα της μετάφρασης. Θα χρειαζόμουν ολόκληρο βιβλίο. Το αντίτυπό μου είναι γεμάτο από τα ορνιθοσκαλίσματά μου, σε σημείο που δύσκολα ξεχωρίζει κανείς το τυπωμένο κείμενο. Αν αναρωτηθεί κανείς πόσο απολαυστική μπορεί να είναι μια τέτοια ανάγνωση, θα τον διαβεβαιώσω ότι είναι! Τελείωσα το κεφάλαιο στα τέλη του Ιούλη και πρόσφατα ολοκλήρωσα την ανάγνωση του επόμενου. Χρειάστηκε βέβαια να σταματήσω τον Αύγουστο λόγω διακοπών. Κάνοντας τώρα την ανάρτηση, το ξαναδιάβασα μονορούφι απολαμβάνοντας ωστόσο και τη τελευταία του σταγόνα. 

Σημειώσεις: Οι εικόνες είναι με τη σειρά: i) φωτογραφία εποχής από την κακόφημη συνοικία του Δουβλίνου, ii) & iii) έργα του George Grosz (1893-1959), iv) έργο του Otto Dix (1891-1969), λεπτομέρεια από τον τρίπτυχο πίνακά του: Μητρόπολη (1927), v) Elizabeth Frink, "η Κίρκη", vi) σχέδιο του Robert Motherwell από την εικονογράφηση του συγκεκριμένου επεισοδίου στις εκδ. Arion Press. Το απόσπασμα με μπλε χαρακτήρες προέρχεται από το βιβλίο του Μαραγκόπουλου: "Ulysses, Οδηγός ανάγνωσης", εκδ. Κέδρος ή Τόπος. Έξοχη η ανάλυσή του για το παρόν κεφάλαιο. Η αναφορά μου στη "Ζώνη" και στο "Σολαριακό γαλαξία" της Νυχτόπολης παραπέμπουν βέβαια στις αγαπημένες μου ταινίες του Ταρκόφσκι: Στάλκερ και Σολάρις. Να θυμίσω (ελπίζοντας ότι τις θυμάμαι κι εγώ καλά) ότι στην πρώτη ένας οδηγός, ο Στάλκερ, μεταφέρει τους πρωταγωνιστές σε μια περιοχή (Ζώνη) όπου οι επιθυμίες τους μπορούν να εκπληρωθούν. Τελικά όμως, πρόκειται για τις ασυνείδητες και όχι τις συνειδητές επιθυμίες. Στη δεύτερη, εμπνευσμένη από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Στάνισλαβ Λεμ, στο Γαλαξία του Σολάρις μορφές περασμένων χρόνων (όπως η νεκρή γυναίκα του πρωταγωνιστή), αποκτούν πλήρη υπόσταση και επανέρχονται στο παρόν.