Οδυσσέας - 17

Τζέημς Τζόυς, εκδ. Κέδρος, μτφ. Σωκράτης Καψάσκης.

James Joyce: Ulysses. Folio Society, 2004 (1926).

James Joyce: Ulysses. Penguin 1992, annotated by Kiberd (1960).

16. Εύμαιος

Στο "Καταφύγιο του Αμαξά" περασμένα μεσάνυχτα.

Μετά τις περιπέτειες στην "Κίρκη", ο αποκαμωμένος Μπλουμ, ως καλός Σαμαρείτης, οδηγεί τον ζαλισμένο κι εξαντλημένο Στήβεν σε ένα κιόσκι αμαξάδων για μια ανάπαυλα. Εκεί, ανάμεσα σε απόκληρους του Δουβλίνου γίνεται η αναπάντεχη "αναγνώρισή" τους. Ο νηφάλιος, γήινος και πρακτικός Μπλουμ καταφέρνει να βρει σημεία επαφής με τον εσωστρεφή, είρωνα και διανοούμενο Στήβεν. Ο Οδυσσέας φεύγει μαζί με τον Τηλέμαχο από το καλύβι του Εύμαιου με κατεύθυνση την Ιθάκη.

"Παρόλο που δεν έβλεπαν τα πάντα με το ίδιο μάτι, οπωσδήποτε υπήρχε μια κάποια αναλογία, σαν, κατά κάποιο τρόπο, το μυαλό και των δυο τους να ταξίδευε στο ίδιο τραίνο σκέψης".

Η μεταμεσονύχτια γραφή του Τζόυς σχεδόν υπνοβατεί. Η κόπωση των ηρώων του "Εύμαιου" παρασύρει  και το ύφος του 16ου επεισοδίου. Οι φράσεις κομπιάζουν, σκοντάφτουν και χάνονται μες στα λαβυρινθώδη αδιέξοδα της σκέψης των κουρασμένων και ξενυχτισμένων οδοιπόρων. Μακρόσυρτες προτάσεις που μένουν ανολοκλήρωτες, άναρχη σύνταξη και αφθονία στερεοτύπων δημιουργούν μια νυσταλέα ατμόσφαιρα, που απλώνεται ως τον αναγνώστη για να τον υποβάλλει στη δοκιμασία της παραίτησης και της υπνηλίας. Αν μάλιστα έχει την ατυχία να διαβάζει τον Εύμαιο μεταμεσονύχτια, αναμφίβολα, θα καταλήξει στην αγκαλιά του "Μέρφυ"! 

Ο "Εύμαιος" είναι ένα από τα πιο αριστοτεχνικά δομημένα κεφάλαια του "Οδυσσέα". Ο τρόπος με τον οποίον "σβήνει" είναι αριστουργηματικός. Ο αόρατος αφηγητής του θα μπορούσε να είναι ο ίδιος ο Μπλουμ (ως επίδοξος συγγραφέας) σε μια προσπάθειά του να αφηγηθεί λογοτεχνικά τις εμπειρίες του από το Καταφύγιο των αμαξάδων. Αν και η πρόζα είναι, τις περισσότερες φορές, μπλουμική, πλήθος στοιχείων συνηγορούν για το αντίθετο, προκαλώντας για μια ακόμη φορά τους μελετητές του Τζόυς!    

Μεταφραστικά σχόλια

Για μια ακόμη φορά ο Καψάσκης δεν κατάφερε να αποδώσει σε ικανοποιητικό βαθμό το ύφος του επεισοδίου. Η μεταφραστική του ατολμία και αστοχία προδίδουν το κείμενο. Επιπλέον, σ' αυτό το αλλόκοτο κεφάλαιο, πολύ συχνά, προσπαθεί να εξομαλύνει την ιδιόρρυθμη σύνταξη του πρωτοτύπου αλλοιώνοντας τη γραφή του Τζόυς.

Χαρακτηριστικά θα αναφέρω ένα απόσπασμα, από την πρώτη παράγραφο του κεφαλαίου, που το μεταφράζει και ο Μαραγκόπουλος, μένοντας όμως πιστός στην ασυνταξία του αγγλικού κειμένου:

(Καψάσκης) "Στη συνέχεια, ύστερα απ' αυτά τα προεισαγωγικά και παρά το γεγονός ότι δεν θυμόταν να σήκωσε από το έδαφος το αρκούντως σαπουνισμένο μαντήλι του, μετά τις εξαιρετικές υπηρεσίες, που αυτό του είχε προσφέρει κατά το ξύρισμα, συνεχίζοντας το ξεσκόνισμα, προχώρησαν μαζί κατά μήκος της οδού Μπήβερ..."

"Accordingly, after a few such preliminaries, as, in spite of his having forgotten to take up his rather soapsuddy handkerchief after it had done yeoman service in the shaving line, brushing, they both walked together along Beaver street..."

(Μαραγκόπουλος) "Στη συνέχεια, ύστερα από κάτι τέτοια προκαταρκτικά, όπως, παρόλο που είχε ξεχάσει να σηκώσει το γεμάτο σαπουνάδες μαντήλι του αφού έκανε γενναία θητεία στην επιχείρηση ροκανίδια, το ξεσκόνισμα, περπάτησαν αμφότεροι στην οδό Μπήβερ..."

Σύμφωνα με τον Μαραγκόπουλο, η εκτενής δευτερεύουσα εναντιωματική πρόταση ("παρόλο που είχε ξεχάσει" έως "ροκανίδια") μένει ασυμπλήρωτη, ενώ το προηγούμενο "όπως" ολοκληρώνεται μετά στη φράση "το ξεσκόνισμα". Ο Καψάσκης αφαιρεί το "όπως" ("as") εξομαλύνοντας τη σύνταξη. Επίσης μεταφράζει το shaving ως ξύρισμα ενώ πρόκειται, σύμφωνα με τα συμφραζόμενα, για ροκανίδια. Άλλωστε λίγες σειρές παραπάνω το είχε μεταφράσει σωστά.

1. σελ. 633, 13η & 24η σειρά. Αντί για "λατζέρισσα" ("washkitchen"), πιο σωστό θα ήταν το "πλύστρα" (Gifford). Το αστείο εδώ γίνεται εντονότερο γιατί οι πλύστρες (ρούχων) βρίσκονται στην κατώτερη βαθμίδα του υπηρετικού προσωπικού καθώς δεν έχουν καμία επαφή με τους ένοικους του αρχοντικού.

2. σελ. 637, 10η σειρά. Πέρα πάλι από την αλλοίωση της σύνταξης, λείπουν μετά τη λέξη "Μάλλιγκαν" τα ακόλουθα: "ως καθοδηγητή, φιλόσοφο και φίλο". Το "εννοώ" δεν χρειάζεται.

3. σελ. 638, λίγο μετά τη μέση: "Το πλήθος των αμαξάδων..." ("The hoi polloi of jarvies..."). Εδώ ο Τζόυς χρησιμοποιεί το ελληνικό: "οι πολλοί". Ο Καψάσκης όχι μόνο δεν το διατηρεί στη μετάφραση αλλά δεν χρησιμοποιεί και πλάγια γραφή για να δείξει ότι βρίσκεται με αυτή τη μορφή στο πρωτότυπο.

4. σελ. 651, λίγο πάνω από τη μέση και μετά τη φράση: "έχει αποδειχθεί οριστικά..." λείπει το εξής: "από μερικά από τα πιο γνωστά εδάφια της Αγίας Γραφής, πέρα από συμπαρομαρτούντα στοιχεία".

5. σελ. 655, 14η σειρά: "Είχε περάσει αναρίθμητες φορές από το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδος...". Στο πρωτότυπο αναφέρει μόνο "Ακρωτήριο" χωρίς όνομα και, σύμφωνα με τον Gifford, εννοεί μάλλον το Χορν. Τώρα γιατί ο Καψάσκης παίρνει την πρωτοβουλία να βάλει όνομα στο Ακρωτήρι, δεν μπορώ να καταλάβω. Είναι πάντως μια τακτική που τη συνηθίζει.

6. σελ. 663, 12η σειρά από το τέλος: "όταν απογινόταν" ("when rotto"). Εννοεί: όταν κοκκίνιζε από το πολύ ποτό. Rotten with drink (Kiberd).

7. σελ. 671, 5η σειρά από το τέλος: "Εν τούτοις, η νεότης του Ιερέως..." ("It does though, St Joseph's sovereign..."). Πρόκειται για ένα σκοτεινό σημείο, που ο Gabler, στη διορθωμένη και αμφισβητούμενη έκδοσή του, συμπλήρωσε με κάποιες γαλλικές υβριστικές λέξεις ("thievery alors. Bandez! Figne toi trop"). Πάντως, ως έχει, θα μπορούσαμε να το μεταφράσουμε: "Εν τούτοις, η κυριαρχία του Αγ. Ιωσήφ...". Πρόκειται μάλλον για μια καλυμμένη βλασφημία καθώς γίνεται αναφορά στην κυριαρχία του Ιωσήφ, έναντι του Θεού, όσον αφορά στην πατρότητα του Χριστού επί γης (Gifford).

8. σελ. 674, 13η σειρά: "...από τον απαραίτητο Τζόουνς" ("...from the usual boy Jones..."). Boy Jones είναι ο ρουφιάνος στην ιρλανδική αργκό (Gifford). Συνεπώς θα το μετέφραζα: "... από τον συνήθη ρουφιάνο..." 

Σημειώσεις: Οι εικόνες με τη σειρά είναι: i) φωτογραφία εποχής όπου διακρίνεται το "Καταφύγιο του αμαξά", ii) έργο του Τάσου Δήμα, iii) έργο του Σαγκάλ με τίτλο "Εύμαιος", iv) φωτογραφία εποχής από το εσωτερικό του καταφύγιου. Στην ουσία πρόκειται για ένα είδος καντίνας, που συνήθως έμενε ανοιχτή όλη νύχτα, v) σχέδιο του R. Motherwell για την εικονογράφηση του κεφαλαίου στην έκδοση του Αρίωνα. Το μικρό απόσπασμα με τους κόκκινους χαρακτήρες είναι σε μετάφραση Μαραγκόπουλου από τον Οδηγό Ανάγνωσης του Οδυσσέα.