Δευτέρα 1 Ιουλίου 2013

Μπερλίν Αλεξάντερπλατς - 2

Άλφρεντ Ντέμπλιν, εκδ. Οδυσσέας, μτφ. Μηνάς Παράσχης.
Alfred Döblin, εκδ. S. Fischer, 2004.
Alfred Döblin, εκδ. Gallimard, μτφ. Olivier Le Lay, 2009. 




"Από τη σκοπιά του επικού, η ύπαρξη είναι ένας ωκεανός. Τίποτα πιο επικό από τη θάλασσα. Φυσικά η στάση του καθενός μας απέναντι στη θάλασσα ποικίλλει. Μπορείς να είσαι ξαπλωμένος στην ακρογιαλιά, να αφουγκράζεσαι τα κύματα και να μαζεύεις τα κοχύλια που αυτά  αποθέτουν στην ακτή. Αυτό κάνει ο επικός συγγραφέας. Μπορείς όμως και να ταξιδέψεις στη θάλασσα. Για πολλούς, όπως και για κανένα λόγο. Μπορείς να ανοιχτείς στο πέλαγος κι εκεί να πάψεις να βλέπεις στεριά, μόνο θάλασσα κι ουρανό. Αυτό κάνει ο μυθιστοριογράφος. Είναι στην πραγματικότητα μόνος και σιωπηλός. Ο επικός απλά ξεκουράζεται. Στο έπος ο λαός ξαποσταίνει μετά την καθημερινή του δουλειά, αφουγκράζεται, ονειρεύεται και συλλέγει. Ο μυθιστοριογράφος έχει απομονώσει τον εαυτό του από το λαό και τις δραστηριότητές του. Ο χώρος γέννησης του μυθιστορήματος είναι το άτομο στην απομόνωσή του, που δεν μπορεί πια να μιλήσει με τον κατάλληλο τρόπο για τις δικές του έγνοιες, που δεν το συμβουλεύει κανείς και που δεν μπορεί να συμβουλέψει κανέναν. Το να γράψεις μυθιστόρημα σημαίνει να τραβάς στα άκρα ό,τι είναι πιο ξεχωριστό στην παρουσίαση της ανθρώπινης ύπαρξης. Τη διαφορά ανάμεσα στο μυθιστόρημα και το αυθεντικό έπος θα την καταλάβει κανείς αν σκεφτεί τα έργα του Ομήρου και του Δάντη. Η προφορική παράδοση, ο εκλεκτός πλούτος του έπους, έχει διαφορετική υφή από το αντίστοιχο υλικό που χρησιμοποιεί το μυθιστόρημα. Αυτό που διακρίνει το μυθιστόρημα από όλες τις άλλες μορφές πρόζας -παραμύθι, σάγκα, παροιμία, φάρσα- είναι το γεγονός ότι δεν προέρχεται από την προφορική παράδοση ούτε προορίζεται να ενσωματωθεί σ' αυτήν. Αυτό είναι που το διαχωρίζει κυρίως από την αφήγηση, που στην πρόζα απεικονίζει το επικό στοιχείο στην πιο καθαρή μορφή του. Μάλιστα, τίποτε δεν ευνοεί τόσο την επικίνδυνη σιωπή του εσωτερικού ανθρώπου, τίποτε δεν θανατώνει το πνεύμα της αφήγησης τόσο ολοκληρωτικά, όσο η εξωφρενική επέκταση του χώρου που καταλαμβάνει στη ζωή μας το διάβασμα των μυθιστορημάτων. Είναι λοιπόν η φωνή του γεννημένου αφηγητή, αυτή που ακούγεται εδώ να αντιτίθεται στον μυθιστοριογράφο. εν θα 'θελα να αναφέρω πως θεωρώ ότι η χειραφέτηση του έπους από το βιβλίο ... είναι επωφελής -επωφελής πάνω απ' όλα για τη γλώσσα. Το βιβλίο είναι ο θάνατος της πραγματικής γλώσσας. Οι πιο σημαντικές δημιουργικές δυνάμεις της γλώσσας διαφεύγουν του επικού συγγραφέα, που μόνον γράφει." Αυτό δε θα μπορούσε ποτέ να το 'χει πει ο Φλωμπέρ. Αυτή η θέση είναι του Ντέμπλιν". 



(Βάλτερ Μπένγιαμιν, απόσπασμα από την "Κρίση του μυθιστορήματος", δοκίμιο γραμμένο για το Μπερλίν Αλεξάντερπλατς του Ντέμπλιν)





Μεταφραστικά σχόλια

Η μετάφραση του Μηνά Παράσχη είναι άνιση.  Ξεκινώντας το βιβλίο εκνευρίστηκα με την επιπολαιότητά του. Πολλά λάθη στη μετάφραση, παραλείψεις φράσεων ακόμα και προτάσεων. Πράγμα παράξενο, γιατί αυτά που παραλείπονται δεν εμφανίζουν μεταφραστικές δυσκολίες. Σε κάποια σημεία, σημαντικά για την κατανόηση του κειμένου, η "8η Απριλίου" γίνεται "11η Απριλίου" ή το 9 γίνεται 12 ή το 1928 γίνεται 1929, δημιουργώντας προβλήματα στον προσεκτικό αναγνώστη. Επίσης, συχνά γίνεται λανθασμένος χωρισμός παραγράφων, που μπορεί να ακούγεται υπερβολικό σε μια κριτική, αλλά ο χωρισμός των παραγράφων, όπως και η στίξη, παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στο βιβλίο. Άλλωστε δεν καταλαβαίνω γιατί να μην τον τηρήσει. Η επιμέλεια της έγκριτης μεταφράστριας γερμανικών, Τούλας Σιέτη, δεν μπόρεσε να απαλείψει αυτά τα λάθη; Ποιος ξέρει όμως, αν έγινε επιμέλεια! Ωστόσο, πρέπει να αναφέρω ότι σε δύσκολα σημεία του κειμένου ο Παράσχης κατάφερε να αντεπεξέλθει με αξιοθαύμαστο τρόπο, ενώ σε πολλά κεφάλαια δεν χρειάστηκε να σημειώσω το παραμικρό! Γι' αυτό και χαρακτηρίζω τη μετάφραση άνιση.
Δυστυχώς δεν μπορώ να υποστηρίξω το ίδιο για το επίμετρο, στο οποίο βρίσκεται το αριστουργηματικό δοκίμιο του Μπένγιαμιν, που έγραψε το 1930 για το μυθιστόρημα. Ο μεταφραστής το κατακρεούργησε! Προφανώς δεν τα πάει καλά με το δοκιμιακό λόγο. Ψάχνοντας μάλιστα το αρχείο μου, ανακάλυψα ένα βιβλιαράκι με τρία δοκίμια του Μπένγιαμιν, εκδ. Ουτοπία 1983, σε μετάφραση Μηνά Παράσχη, όπως και ένα του Καντίνσκι "Για το πνευματικό στην Τέχνη", εκδ. Νεφέλη! Δυστυχία μου... Στο δοκίμιο του επίμετρου φτάνει στο σημείο να μεταφράσει τον τίτλο του γνωστού μυθιστορήματος του Ζιντ: "Το Ημερολόγιο των Κιβδηλοποιών" (Tagebuch des Falschmünzer) ως "Ημερολόγιο των Αλεξιπτωτιστών"(Fallschirmjäger)! Στο παραπάνω απόσπασμα μεταφράζει το "Romancier" ως "ρομαντικός" αντί για "μυθιστοριογράφος"! Τη μετάφραση της πρώτης παραγράφου του σπουδαίου αυτού δοκιμίου (χαρακτηριστικού του ύφους του Μπένγιαμιν) την έκανα από τα γερμανικά (Gesammelte Schriften: Band III). (Διορθώσεις, πάντα ευπρόσδεκτες...)




Το "Μπερλίν Αλεξάντερπλατς" απαιτεί έναν χαρισματικό μεταφραστή. Όπως είχα υποστηρίξει, πριν από λίγο καιρό, για την αποτυχημένη μετάφραση του "Οδυσσέα" από τον Καψάσκη, τέτοια βιβλία χρειάζονται απαραιτήτως μεταφραστή που να 'ναι και λογοτέχνης. Ο ρυθμός της αφήγησης του Ντέμπλιν είναι μοναδικός: Αλλού τρέχει, αλλού κόβεται απότομα, τρεκλίζει, ζαλίζεται, σκοντάφτει και πέφτει, αλλού κινείται στο ρυθμό των τραμ του Βερολίνου... Ο προφορικός λόγος του λούμπεν Μπίμπερκοπφ ανακατεύεται με παραθέματα από τη Βίβλο, με τραγούδια του καμπαρέ, με επιστημονικές πραμάτειες, με διαφημίσεις, με άρθρα εφημερίδων ή με αποσπάσματα λογοτεχνικών έργων. Πόσοι μεταφραστές θα μπορούσαν να τα καταφέρουν; Είμαι βέβαιος ότι υπάρχουν στη χώρα μας. Ποιος όμως θα τους το ανέθετε και ποιος θα τους πλήρωνε;
 Ένα θέμα που θα 'πρεπε, κυρίως, να έχει απασχολήσει το μεταφραστή του μυθιστορήματος είναι η "λαϊκή" γλώσσα που χρησιμοποιούν στο προφορικό τους λόγο ο Φραντς και το σινάφι του, η οποία έρχεται σε αντίθεση με την τριτοπρόσωπη αφήγηση και με κάποια αποσπάσματα σε λόγιο ύφος. Ο Παράσχης δεν φαίνεται να προβληματίστηκε ιδιαίτερα. Ισοπέδωσε τον προφορικό λόγο αλλά τουλάχιστον απόδωσε εξαιρετικά τα αποσπάσματα σε ύφος επιστημονικό ή λόγιο. Ο ιδανικός μεταφραστής θα 'πρεπε ίσως να είναι γνώστης του τρόπου έκφρασης των δικών μας περιθωριακών και μικροεγκληματιών. Ο Γάλλος μεταφραστής πάντως (της δεύτερης γαλλικής μετάφρασης του 2009), φαίνεται να τα κατάφερε περίφημα και κυρίως μπόρεσε να αποδώσει τον ρυθμό του γερμανικού πρωτοτύπου.







Σημειώσεις: Στην πρώτη εικόνα, η φωτογραφία της πρώτης έκδοσης του μυθιστορήματος το 1929 με το υπέροχο εξώφυλλο του Γκέοργκ Ζάλτερ.To 2004 επανεκδόθηκε με το ίδιο εξώφυλλο, για να εξαντληθεί σε ελάχιστο χρόνο. Στη δεύτερη, ο Φασμπίντερ με τον Γκύντερ Λάμπρεχτ από τα γυρίσματα της ομώνυμης τηλεταινίας (1980). Στην επόμενη, η αφίσα της πρώτης ταινίας του 1931, του Φιλ Γιούτσι με τον Χάινριχ Γκεόργκε και τον Μινέτι (αγαπημένο του Τόμας Μπέρνχαρντ) στο ρόλο του Ράινχολντ. Στην τελευταία εικόνα, η γαλλική έκδοση (που επίσης συμβουλεύτηκα κατά την ανάγνωσή μου) με μια φωτογραφία του Άουγκουστ Ζάντερ στο εξώφυλλο (και επίμετρο του Φασμπίντερ με τίτλο: "Οι πόλεις του ανθρώπου και η ψυχή του -Μερικές σκόρπιες σκέψεις για το μυθιστόρημα του Ντέμπλιν"). 

3 σχόλια:

Βιβή Γ. είπε...

Καλά κάνεις και θίγεις ακόμα μια φορά το ζήτημα των μεταφράσεων. Θυμάμαι την σακατεμένη μετάφραση πολλών αριστουργηματικών βιβλίων και νευριάζω.
Οι μεταφραστές-είτε είναι οι ίδιοι λογοτέχνες,οπότε έχουμε επιπλέον προβλήματα,είτε όχι-δεν αρκεί να έχουν ένα πτυχιάκι γλώσσας.

Καταλαβαίνω ότι δεν πληρώνονται καλά όταν κι αν πληρώνονται πια, ότι υπάρχουν στενόμυαλοι εκδότες, χίλια δυο.
Αλλά το πώς βάζoυν έτσι εύκολα υπογραφή κάτω από μια μετάφραση κι όποιον πάρει ο Χάρος,αυτό δεν το καταλαβαίνω.

ναυτίλος είπε...

Κι όμως τα τελευταία χρόνια εμφανίστηκαν φιλότιμοι μεταφραστές. Καμία σχέση παλαιότερα. Αυτό που με εκνευρίζει περισσότερο είναι οι έπαινοι των κριτικών για μεταφράσεις που δεν έχουν ποτέ μπει στον κόπο να ελέγξουν. Χαρακτηριστική περίπτωση η Χατζηνικολή. Μόνον επαίνους διάβαζα για τις μεταφράσεις της. Χρειάστηκε να διαβάζω δυο τρεις για να καταλάβω πόσο μέτρια μεταφράστρια υπήρξε. Ο Γκάσμπι της κατέληξε στην ανακύκλωση ενώ τα Απομνημονεύματα του Ανδριανού μαύρισαν από τις διορθώσεις.

ΚΔ είπε...

Εκτός του ότι συχνά γράφονται έπαινοι για μεταφράσεις που οι κριτικοί δεν έχουν ελέγξει, ακόμα συχνότερα δεν γίνεται καν λόγος για τη μετάφραση. Οι περισσότερες κριτικές για βιβλία ξένης λογοτεχνίας (κυρίως όταν ο μεταφραστής δεν είναι "αναγνωρίσιμος"), εστιάζονται στον συγγραφέα και το έργο, ερήμην της μετάφρασης...