Ο Πύργος - 2

Franz Kafka, Fischer Verlag, 1981, herausgegeben von M. Pasley
Φραντς Κάφκα, εκδ. Ροές, μτφ. Βασίλης Πατέρας
Φραντς Κάφκα, εκδ. Ηριδανός, μτφ. Τέα Ανεμογιάννη
Φραντς Κάφκα, εκδ. Κέδρος, μτφ. Αλέξανδρος Κοτζιάς

Η ελληνική περιπέτεια του Πύργου

"Ο Πύργος έστεκε σιωπηλός όπως πάντα, το περίγραμμά του είχε αρχίσει να σβήνει, ποτέ ως τώρα δεν είχε δει ο Κ. κάποια ένδειξη ζωής εκεί πάνω, ίσως και να 'ταν αδύνατο να διακρίνει κάτι από τόσο μακριά, όμως τα μάτια του λαχταρούσαν να δουν και δε συμβιβάζονταν με τούτη την ακινησία. Όταν ο Κ. κοίταζε τον Πύργο, είχε συχνά την εντύπωση ότι παρατηρούσε κάποιον που καθόταν εκεί πάνω ήρεμος και ατένιζε μπροστά του, όχι βυθισμένος σε σκέψεις και απομονωμένος απ' όλα γύρω του, αλλά ελεύθερος και ατάραχος, σα να ήταν ολομόναχος και να μην τον κοίταζε κανένας, κι όμως, θα πρέπει οπωσδήποτε να ένιωθε ότι τον παρακολουθούν, ωστόσο τίποτα δεν τάραζε τη γαλήνη του, και πράγματι - δεν ήξερες αν αυτό ήταν η αιτία ή το αποτέλεσμα- το βλέμμα του παρατηρητή δεν μπορούσε να μείνει καρφωμένο επάνω του, αλλά γλιστρούσε μακριά".


Στα ελληνικά "ο Πύργος" έχει μεταφραστεί τουλάχιστον 5 φορές. Η πρώτη πρέπει να ήταν η μετάφραση του Αλέξανδρου Κοτζιά το 1964 από τις εκδόσεις Γαλαξίας, που τώρα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος σε 6η επανέκδοση(2008). Δεν υπάρχει καμία πληροφόρηση στο βιβλίο ότι η μετάφραση έχει γίνει από τα αγγλικά. Ως τίτλος πρωτοτύπου μάλιστα αναφέρεται ο γερμανικός τίτλος "Das Schloss". Δυστυχώς, σπάνια οι Έλληνες εκδότες δείχνουν τέτοιες ευαισθησίες. Ο Κοτζιάς, εξαίρετος μεταφραστής από τα αγγλικά, εδώ δεν μπορεί να κάνει πολλά. Η μετάφρασή του έχει πολλά σφάλματα: παραλείπονται φράσεις, εμφανίζονται άλλες που δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο, κάποιες φορές διαστρεβλώνεται το νόημα ενώ σε άλλες πάλι, μπερδεύονται τα πρόσωπα που παίρνουν το λόγο...

Ο Κοτζιάς μεταφράζει από την αγγλική μετάφραση των Edwin & Willa Muir (1930,'41,'54), δουλειά που θεωρήθηκε εξαιρετική αλλά όχι πιστή στο πρωτότυπο, δηλαδή πρόκειται για μια "ωραία άπιστη", κατά τον Mounin, που στα χέρια του Κοτζιά παραμένει "ωραία" αλλά τώρα, δυο φορές άπιστη! Και λέω "ωραία" γιατί ο έλληνας μεταφραστής παρά τα σφάλματά του μας δίνει κάποιες εξαιρετικές σελίδες δείχνοντας έτσι τη λογοτεχνική του δεινότητα.

Ωστόσο μια θεώρηση της μετάφρασης θα διόρθωνε πολλά από τα κακώς κείμενα. Αλλά για ποιο λόγο να γίνει όταν διάφοροι κριτικοί την εκθειάζουν χωρίς να έχουν, υποψιάζομαι, κάνει τον κόπο να την αντιπαραβάλουν με το γερμανικό πρωτότυπο; Ο Α. Βιστωνίτης πλέκει το εγκώμιό της στο "Αφιέρωμα στον Αλ. Κοτζιά" (εκδ.Κέδρος-1994) αναπτύσσοντας μάλιστα ολόκληρη θεωρία (επιστρατεύοντας Steiner και Chomsky) για τον τρόπο που μεταφράζει, μέσω "καθρέφτη", τον Κάφκα. Ενώ ο Η. Μαγκλίνης (Ελευθεροτυπία 26/5/2002) παρουσιάζοντας μια σύγχρονη μετάφραση ενός άλλου έργου του Κάφκα μας προτρέπει:"καλό είναι να ανατρέχουμε στις κλασικές της Τέας Ανεμογιάννη ή του Αλέξανδρου Κοτζιά...". Είναι εντυπωσιακό το πόσο αβασάνιστα κάποιοι κριτικοί επαινούν ή επικρίνουν μια μετάφραση. Και βέβαια κανείς τους δεν πρέπει να έλαβε υπόψη του ότι το κείμενο του Κάφκα αποκαταστάθηκε πλήρως το 1981 από τον M. Pasley με βάση τα χειρόγραφα του συγγραφέα.


Η Τέα Ανεμογιάννη μεταφράζει από τα γερμανικά. Είναι αρκετά πιστή στο πρωτότυπο και δεν έχει παρά ελάχιστα σφάλματα αλλά η γλώσσα της, που συχνά θυμίζει Καζαντζάκη, είναι παρωχημένη και πολλές φορές ακυρώνει την προσπάθειά της: Οι χωρικοί συντυχαίνουν... ο Κ. αποπλανέθηκε σε κάποιο χωριό... μάλλινο σάλι τυλιγαδιασμένο στο κεφάλι... αγκουσεμένη προσπάθεια... αναπόφυγος κίντυνος... μέρες του Γιούλη (δηλ. Ιουλίου) κ.λπ. Κι όμως κι αυτή η μετάφραση επανεκδίδεται από τον "Ηριδανό" και μάλιστα χωρίς το υπέροχο εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης (1972), επιμελημένο από τον Αλ. Ίσαρη.

Από τις εκδ. Εγνατία (1974) εκδόθηκε η μετάφραση του Κ. Προκοπίου, η οποία τώρα κυκλοφορεί από τις εκδ. Γράμματα. Από τη μετάφραση αυτή είχα την ευκαιρία να ακούσω μόνο το τελευταίο κι εκτενέστερο κεφάλαιο του "Πύργου", χάρη στο ιστολόγιο του "Ανθρώπου χωρίς ιδιότητες", για να διαπιστώσω κι εκεί αρκετά προβλήματα. Κυκλοφορεί επίσης από τον "Εξάντα" και η μετάφραση του Β. Τομανά (1989) για την οποία το μόνο που πληροφορήθηκα είναι ότι κι αυτή στηρίζεται στις προγενέστερες γερμανικές εκδόσεις του Μαξ Μπροντ.

Η πιο πρόσφατη μετάφραση και η μόνη που λαμβάνει υπόψη της την κριτική έκδοση του Pasley είναι του Β. Πατέρα από τις εκδ. Ροές (2005). Αυτό, κυρίως, σημαίνει σωστό χωρισμό των κεφαλαίων, απόδοση των τίτλων τους και κείμενο που σταματάει εκεί ακριβώς που το σταμάτησε ο Κάφκα. Επίσης διατήρηση της ιδιόρρυθμης στίξης του, που ενισχύει την προφορικότητα της αφήγησης και της δίνει ρυθμό. Είναι πιστή στο πρωτότυπο, επιμελημένη από την Τ. Λιάνη και ίσως η μόνη συνεπής μέχρι στιγμής προς το σύγχρονο αναγνώστη.

Σημειώσεις: Η αντιπαραβολή και των τριών μεταφράσεων με το γερμανικό πρωτότυπο έγινε στα περισσότερα από τα 25 κεφάλαια του έργου έτσι ώστε να μπορώ να έχω όσο γίνεται πιο ολοκληρωμένη άποψη. Ο πρώτος πίνακας με τίτλο "Πύργος στα Πυρηναία" (1959) είναι έργο του Μαγκρίτ. Ο δεύτερος έργο του Marc Kaehler.
Η επιλογή του αποσπάσματος του βιβλίου έγινε ειδικά για τον Β. Ιντζίδη (substratum,metissage) και με αφορμή τα σχόλιά του για το βιβλίο του Κάφκα. Επίσης, ευχαριστώ τον Μανώλη Καλογερίδη, μεταλλειολόγο από την Αυστρία, για τη βοήθειά του στον έλεγχο της μετάφρασης κάποιων δύσκολων σημείων του γερμανικού κειμένου.

ΥΓ1:Πληροφορήθηκα στο περ. Διαβάζω (τεύχος 50) και την ύπαρξη μιας ακόμη μετάφρασης, μάλλον της πρώτης στα ελληνικά, από την Αγλαϊα Μητροπούλου (Δίφρος-1963). Ενώ στο διαδίκτυο εμφανίζεται και μια από την Α. Δέσπου, εκδ. deAgostini (;) 2000.

ΥΓ2: Διαβάζοντας τα "Ξένα ακρογιάλια" του Τζον Κούτσι (Νοέμβρη 2010) ανακάλυψα ένα δοκίμιο όπου σχολιάζει εκτενέστατα τη μετάφραση των Μιούερ παραθέτοντας μάλιστα και παραδείγματα. Με λίγα λόγια τη "θάβει"... εκατοντάδες λάθη και παρανοήσεις. Επίσης θεωρεί απαράδεκτο το γεγονός ότι εξακολουθεί να εκδίδεται ακόμη στην Αμερική ενώ στην Αγγλία κυκλοφορεί εδώ και χρόνια η νεότερη μετάφραση του Χάρμαν.