Νοστρόμο

Τζόζεφ Κόνραντ, εκδ. Ιδεόγραμμα, μτφ. Έφη Καλλιφατίδη.
Joseph Conrad, Folio Society, 1996.

"Αυτό που προσπαθώ να επιτύχω με τη δύναμη του γραπτού λόγου είναι να σας κάνω να ακούσετε, να σας κάνω να νιώσετε -πάνω απ' όλα να σας κάνω να δείτε. Αυτό μόνο -τίποτα περισσότερο -και είναι το παν."

Αυτά γράφει στον πρόλογο ενός από τα μυθιστορήματά του ο Πολωνός Τζόζεφ Τέοντορ Κόνραντ Κορζενιόφσκι (1857-1924). Τίποτα ηχηρό και τίποτα βαθυστόχαστο... Πολύ απλά και με ευθύτητα δηλώνει ότι καλλιτεχνικός του στόχος είναι η ζωντανή απεικόνιση, η παραστατική περιγραφή, τίποτα παραπάνω. Δεν κάνει κουβέντα για αθέατες πλευρές της πραγματικότητας ή για κρυμμένα νοήματα. Μα αυτό είναι τελικά η λογοτεχνία; Θα αναρωτιόταν ένας σημερινός αναγνώστης. Την απάντηση τη δίνει ο ίδιος ο Κόνραντ σε ένα άλλο του μυθιστόρημα, στην συγκλονιστική "Καρδιά του σκότους": "Το νόημα ενός επεισοδίου δεν βρίσκεται μέσα, όπως η ψίχα στο εσωτερικό ενός σπασμένου καρυδιού, αλλά απέξω. Τυλίγει την ιστορία που το προβάλλει, σαν αχλύς, σαν άλως."

Ο Κόνραντ, ένας από τους πιο αγαπημένους μου συγγραφείς, ήταν ένας Πολωνός που γεννήθηκε σε μια μικρή πόλη της σημερινής Ουκρανίας για να βρεθεί στη συνέχεια στη βόρεια Ρωσία. Όταν στα έντεκά του χρόνια έμεινε ορφανός, τον πήρε ένας θείος του στην Κρακοβία ενώ στα δεκάξι του ξεκίνησε την καριέρα του ως ναυτικός στην Μασσαλία. Στα είκοσί του αρχίζει να μαθαίνει αγγλικά και στα σαράντα του, μετά από έναν περιπετειώδη βίο, αποσύρεται στην Αγγλία για να ξεκινήσει να γράφει τέτοια μυθιστορήματα, που θα τον αναδείξουν σε έναν από τους μεγαλύτερους στυλίστες της αγγλικής γλώσσας.

Ο "Νοστρόμο" (1904) είναι το πιο μεγάλο και πλήρες μυθιστόρημά του. Αφηγείται την ιστορία μιας Λατινοαμερικάνικης επανάστασης στα τέλη του 19ου αιώνα. Στις 500 σελίδες του παρελαύνουν ολάκερες στρατιές, δικτάτορες που παίρνουν ή χάνουν την εξουσία, επιχειρηματίες που θέλουν να διαδώσουν τις ηθικές αξίες και τον πολιτισμό, απλοί άνθρωποι που πολεμούν, πεθαίνουν ή προδίδουν ο ένας τον άλλον, ακόμη και τον ίδιο τους τον εαυτό για ένα βουνό γεμάτο ασήμι: το ορυχείο Σαν Τομέ της Κοσταγουάνα. Το ασήμι αποδεικνύεται ο κύριος αλλά και παντοδύναμος πρωταγωνιστής του έργου. Όλοι θα ηττηθούν στην αναμέτρησή τους με αυτό:

Ο "προοδευτικός" καπιταλιστής Τσαρλς Γκουλντ, που του έχει παραχωρηθεί το προνόμιο της εκμετάλλευσης του ορυχείου από μια φιλοδυτική κυβέρνηση και που πιστεύει ότι αυτό θα φέρει τον πλούτο, τον "πολιτισμό" και τη σταθερότητα στην περιοχή, η ανιδιοτελής και αλτρουίστρια σύζυγός του Έμιλι, ο Γάλλος ιδεαλιστής Ντεκούντ, ο σκεπτικιστής και κυνικός γιατρός Μόνιγκαμ, ο ανελέητος επαναστάτης Μοντέρο και βέβαια ο "αδιάφθορος" και ηρωικός Νοστρόμο...

"Αδύνατον να κυβερνηθεί η Αμερική. Όσοι δούλεψαν για την ανεξαρτησία της όργωσαν τη θάλασσα" έλεγε ο Μπολιβάρ. Κι αναμφίβολα μέχρι και σήμερα ισχύει το ίδιο για το μεγαλύτερο μέρος της Αμερικάνικης ηπείρου. Στα 100 και πλέον χρόνια που μεσολάβησαν από τη συγγραφή του "Νοστρόμο" δεν έχουν αλλάξει και πολλά. Το μοντέλο παραμένει κλασικό: Η μεγάλη εταιρεία (Χολρόιντ) που χρηματοδοτεί για να εκμεταλλευτεί τον πλούτο μιας χώρας, ο αντιπρόσωπός της (Γκουλντ) που υποστηρίζει ότι αυτό θα φέρει πρόοδο κι ευημερία, η φιλική προς αυτούς κυβέρνηση που τους παραχωρεί ό,τι χρειάζονται, για να ανατραπεί στη συνέχεια από επαναστάτες που θα αποδειχθούν πιο διεφθαρμένοι αλλά και στυγνοί εγκληματίες. Συνεπώς, ακολουθώντας τη λογική που λέει ότι το μη χείρον βέλτιστον, η σοφότερη επιλογή είναι ο "προοδευτικός" καπιταλισμός; Σα να είναι δυνατόν να υπάρξει κάτι τέτοιο και που πολύ πιθανόν να το πίστευε κι ο ίδιος ο Κόνραντ. Κι εδώ ακριβώς είναι που το δημιούργημα ξεπέρασε τον δημιουργό. Το "Νοστρόμο" δείχνει ξεκάθαρα ότι "ο εμπορευματικός φετιχισμός μπορεί να ενσωματώσει τους πάντες και τα πάντα κι ότι ο ιμπεριαλισμός έχει την ικανότητα να αυτοαναπαράγεται επ' άπειρον."

"Τι είναι λοιπόν, κύριε Γκουλντ, η Κοσταγουάνα; Είναι η απύθμενη καταβόθρα των δανείων δέκα τοις εκατό και άλλων ανόητων επενδύσεων. Το ευρωπαϊκό κεφάλαιο επί χρόνια ριχνόταν με το τσουβάλι εκεί μέσα. Όχι όμως το δικό μας. Εμείς ξέρουμε αρκετά γι' αυτή τη χώρα ώστε να μένουμε στο σπιτάκι μας όταν βρέχει. Μπορούμε να καθίσουμε και να παρακολουθούμε. Φυσικά, κάποια μέρα θα μπούμε. Είμαστε αναγκασμένοι. Αλλά δεν βιαζόμαστε. Ακόμα κι ο χρόνος πρέπει να εξυπηρετεί τη ισχυρότερη χώρα σε ολόκληρη την πλάση του Θεού. Θα έχουμε τον πρώτο λόγο στα πάντα: στη βιομηχανία, στο εμπόριο, στο νόμο, στη δημοσιογραφία, στην τέχνη, στην πολιτική και στη θρησκεία, από το ακρωτήριο Χορν ως τον πορθμό του Σμιθ και ακόμα πιο πέρα, αν ποτέ εμφανιστεί στον Βόρειο Πόλο κάτι άξιο να αποκτηθεί. Και μετά, θα μπορούμε με την άνεσή μας να πάρουμε στα χέρια μας τα απόμερα νησιά και τις ηπείρους της υδρογείου. Θα διευθύνουμε τις επιχειρήσεις του κόσμου είτε το δέχεται ο κόσμος, είτε όχι. Ο κόσμος δεν μπορεί να κάνει αλλιώς -αλλά ούτε κι εμείς, πιστεύω."

Προς άρση κάθε παρεξήγησης να επιβεβαιώσω ότι το παραπάνω απόσπασμα προέρχεται από το "Νοστρόμο" του 1904. Και είναι χαρακτηριστικό της απαισιοδοξίας που διατρέχει αυτό το "μνημείο της ματαιότητας", όπως το ονόμασε κάποιος.

Το αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Κόνραντ, παρά τις συνεχείς κορυφώσεις της έντασης, δεν είναι ένα συμβατικό έργο δράσης. Η δομή του είναι περίπλοκη. Τα γεγονότα δεν εκτυλίσσονται με χρονολογική σειρά. Ξεκινάει in media res και κινείται μες στο χρόνο άλλοτε προς τα μπρος κι άλλοτε προς τα πίσω. Η ιστορία της Κοσταγουάνα παρουσιάζεται σταδιακά καθώς υιοθετούνται εναλλάξ οι οπτικές γωνίες δώδεκα περίπου προσώπων. Μέσα από ατελείς κι αποσπασματικές αφηγήσεις ξετυλίγεται ολόκληρος ο κόσμος της. Το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό. Ο ιδιοφυής Πολωνός μας δίνει λίγο λίγο όλα τα απαραίτητα υλικά για να δημιουργήσουμε μόνοι μας το μικρόκοσμο της Λατινικής Αμερικής του.

Σημειώσεις: Το μότο είναι από τον πρόλογό του στο "Νέγρο του Νάρκισσου". Η μετάφρασή του, όπως και του επόμενου αποσπάσματος αλλά και η σύνδεσή τους, οφείλεται στον Άρη Μπερλή (από τον επίλογό του στην έξοχη νουβέλα "Νιάτα" (18/20) του Κόνραντ στις εκδ. Άγρα). Πάνω αριστερά φαίνεται η εικονογραφημένη έκδοση της Folio Society. Η πρώτη εικόνα του Κόνραντ είναι ζωγραφισμένη από τον Xavier Ghazi. Η δεύτερη εικόνα είναι έργο του Μεξικανού ζωγράφου Jose Clemente Orozco (1883-1949). Πρόκειται για τοιχογραφία στο Dartmouth College με τίτλο: Το έπος του Αμερικάνικου πολιτισμού (1932-34). Η τρίτη, είναι φωτογραφία του Βραζιλιάνου φωτογράφου Sebastiao Salgado από χρυσωρυχείο στη Σέρα Πελάδα στην Βραζιλία το 1986 (!!!). Η τέταρτη, είναι σχέδιο του John Box (υποδοχή των χρηματοδοτών) για την ομώνυμη ταινία που θα γύριζε ο Ντέβιντ Λιν, το 1991, με τον Μάρλον Μπράντο, τον Πήτερ Ο' Τούλ, τον Άλεκ Γκίνες και την Ιζαμπέλα Ροσελίνι αλλά πέθανε λίγο πριν αρχίσουν τα γυρίσματα. Η "Καρδιά του σκότους" (20/20) κυκλοφορεί, σε πολύ καλή μετάφραση της Αλεξάνδρας Παπαθανασοπούλου, από τις εκδόσεις Πατάκη. Το απόσπασμα με πράσινους χαρακτήρες είναι από ένα μικρό δοκίμιο του Σαΐντ για το βιβλίο, που βρίσκεται στο "Αναστοχασμοί για την εξορία", εκδ. Scripta. Διάβασα το μυθιστόρημα παράλληλα με το αγγλικό κείμενο. Η μετάφραση της Έφης Καλλιφατίδη είναι εξαιρετική και συνοδεύεται από επαρκείς σημειώσεις και γλωσσάρι ξενόγλωσσων λέξεων.(20/20)