Κυριακή 29 Ιανουαρίου 2012

Οδυσσέας - 3

Τζέημς Τζόυς, εκδ. Κέδρος, μτφ. Σωκράτης Καψάσκης.
James Joyce: Ulysses. Folio Society, 2004 (1926).
James Joyce: Ulysses. Penguin 1992(annotated) (1960)


2. Νέστωρ

Σχολείο Σάμερφιλντ, 10 το πρωί.




Ο Στήβεν, γύρω στις 10 το πρωί, διδάσκει ιστορία στα παιδιά της τάξης του, στο σχολείο Σάμερφιλντ. Στη συνέχεια συναντιέται με τον αγγλόφιλο διευθυντή του, κ. Ντήζυ, για να πάρει το μισθό του. Ο κ. Ντήζυ του δίνει συμβουλές και συζητούν για οικονομικά και πολιτικά θέματα. Στο τέλος, δίνει στον Στήβεν ένα κείμενο για τον αφθώδη πυρετό που πλήττει τα βοοειδή της χώρας προκειμένου να το δώσει για δημοσίευση σε κάποια εφημερίδα, με την οποία συνεργάζεται.

Εδώ ο εσωτερικός μονόλογος του Στήβεν σχολιάζει όλα τα τεκταινόμενα δίνοντάς τους μια δεύτερη διάσταση. Η παραδοσιακή τριτοπρόσωπη αφήγηση συνεχίζει να κυριαρχεί. Η άκεφη διδασκαλία του Στήβεν δίνει τη θέση της στις στερεότυπες κουβέντες και κατηχήσεις του κ. Ντήζυ.





Ο "Οδυσσέας" διαιρείται σε 18 κεφάλαια. Παρόλο που στο πρωτότυπο κείμενο δεν υπάρχουν τίτλοι κεφαλαίων, οι κριτικοί και οι αναγνώστες αναφέρονται σε αυτά με τους ομηρικούς τίτλους που ο Τζόυς χρησιμοποιούσε στην αλληλογραφία του αλλά στη συνέχεια, στην πρώτη έκδοση του 1922, τους αφαίρεσε. Οι τίτλοι αυτοί, πολύ σημαντικοί κατά τη γνώμη μου για την κατανόηση του κειμένου, αποτελούν πλέον συστατικό μέρος του έργου. Σύμφωνα μ' αυτούς το μυθιστόρημα χωρίζεται στα ακόλουθα μέρη:

Α. Τηλεμάχεια
[1. Τηλέμαχος, 2. Νέστωρ, 3. Πρωτέας]

Β. Οδύσσεια
[4. Καλυψώ, 5. Λωτοφάγοι, 6. Άδης, 7. Αίολος, 8. Λαιστρυγόνες, 9. Σκύλλα και Χάρυβδη, 10. Συμπληγάδες, 11. Σειρήνες, 12. Κύκλωπες, 13. Ναυσικά, 14. Βόδια του Ήλιου, 15. Κίρκη]

Γ. Νόστος
[16. Εύμαιος, 17. Ιθάκη, 18. Πηνελόπη]


Ο προσεκτικός αναγνώστης θα διακρίνει σε πολλά σημεία του έργου την ηχώ του ομηρικού προτύπου και εύκολα θα κάνει τους παραλληλισμούς. Για παράδειγμα, ο Τηλέμαχος είναι ο Στήβεν που φεύγει από το παλάτι (Μαρτέλο) αφήνοντας τους σφετεριστές-μνηστήρες και πάει στον Νέστορα (Ντήζυ)... Στο δεύτερο όμως κεφάλαιο είναι που αρχίζει να γίνεται αντιληπτό (με την παρουσία του Ντήζυ-Νέστορα) ότι πρόκειται για μια παρωδία της Οδύσσειας ή πιο σωστά για μια ειρωνικά αντεστραμμένη Οδύσσεια!






Μεταφραστικά σχόλια


1. σελ. 53. Ενώ ο κ. Ντήζυ ανοίγει ένα κουτί για να βγάλει τις λίρες που θα δώσει στον Στήβεν για το μισθό του, ο Στήβεν παρατηρεί στο γραφείο ένα διακοσμητικό πέτρινο γουδί (stone mortar) γεμάτο: "whelks and money, cowries and leopard shells...". Και η μετάφραση του Καψάσκη: "Θαλάσσια βούκινα και όστρακα που χρησίμευαν παλιότερα για χρηματικές συναλλαγές και όστρακα παρδαλά σαν προβιά λεοπάρδαλης...". Ενώ κατά λέξη είναι: "μικρά βούκινα της θάλασσας και νομίσματα, κυπραίες και γουρουνίτσες πιτσιλωτές...". Με λίγα λόγια, ο μεταφραστής επεξηγεί τη λέξη money και προκαταβάλλει τον αναγνώστη στην ερμηνεία του εσωτερικού μονολόγου του Στήβεν. Εννοείται πως ο Στήβεν δεν βλέπει νομίσματα στο γουδί αλλά συνειρμικά, κι ενώ περιμένει τις λίρες του Ντήζυ, σκέφτεται ότι τα όστρακα χρησιμοποιούνταν παλαιότερα από κάποιους πολιτισμούς ως μέσο συναλλαγής. Επιπλέον, χάρη στο διαδίκτυο, ανακάλυψα ακριβέστερες ονομασίες για τα cowries (που ο Καψάσκης δεν μεταφράζει) και τα leopard shells.
ΥΓ: Στην έκδοση του 1926 (τη λεγόμενη δεύτερη γαλλική) αλλά και σ' αυτήν του Gabler (1986-the corrected text) δεν υπάρχει κόμμα μεταξύ money και cowries. Αυτό εξηγεί καλύτερα την επιλογή του Καψάσκη, που ωστόσο μεταφράζει από μια αμερικανική έκδοση του 1942.


2. σελ. 55, στο τέλος της 1ης παραγράφου: "Εσείς της Σιν Φέιν, λησμονείτε αρκετά πράγματα" (You fenians forget some things). Ενώ θα έπρεπε να λέει: "Εσείς οι Φένιοι, λησμονείτε αρκετά πράγματα". Η Fenian Society ήταν η Ιρλανδική Δημοκρατική Αδελφότητα που είχε ιδρυθεί το 1858 και στόχος της ήταν η ανεξαρτησία της Ιρλανδίας μέσω βίαιης επανάστασης (κάτι ανάλογο με τη δική μας Φιλική Εταιρεία). Το Σιν Φέιν (Sinn Fein=we ourselves) ιδρύθηκε το 1905 (σε χρόνο λίγο μεταγενέστερο απ' αυτόν του "Οδυσσέα" αν και οι συζητήσεις για την ίδρυσή του γίνονταν από το 1904) από τον Άρθουρ Γκρίφφιθ και ήταν ένα πολιτικό και κοινοβουλευτικό κόμμα που υποστήριζε την ανεξαρτησία της Ιρλανδίας.


3. σελ. 55, στη 2η παράγραφο: "Η θαυμάσια στοά του Νάιμοντ στο Άρμα, η επίστρωση από πτώματα παπιστών. Βραχνοί, οπλισμένοι από πάνω ως κάτω, μασκοφόροι, δίναν υποσχέσεις οι Άγγλοι καλλιεργητές." ("The lodge of Diamond in Armagh the splendid behung with corpses of papists. Hoarse, masked and armed, the planters' covenant."). Ο μεταφραστής εδώ τα μπλέκει πολύ κι επιπλέον έχουμε και δύο τυπογραφικά σφάλματα. Πιο σωστή μετάφραση, νομίζω, θα ήταν: "Το παράρτημα του Ντάιμοντ, στο Άρμαγκ το δοξασμένο, στρωμένο με πτώματα παπιστών. Βραχνοί, μασκοφόροι και οπλισμένοι, το Σύμφωνο των Καλλιεργητών". Το κείμενο αναφέρεται σε μια μάχη που έγινε στο Diamond της κομητείας του Armagh μεταξύ καθολικών (παπιστών) και προτεσταντών, το 1795. Οι προτεστάντες ήθελαν να διώξουν από τις περιοχές της Βόρειας Ιρλανδίας τους καθολικούς. Οι τελευταίοι οργανώθηκαν και αντιστάθηκαν στο Ντάιμοντ, όπου κι έγινε η σφαγή τους. Η βασίλισσα Ελισάβετ είχε εφαρμόσει ένα νόμο για τις καλλιέργειες (planters' covenant) προκειμένου να ηρεμήσει τον εξεγερμένο πληθυσμό. Σύμφωνα μ' αυτό θα έπαιρναν μεγάλες εκτάσεις γης (σχεδόν φέουδα) από Καθολικούς Ιρλανδούς και θα τις μοίραζαν σε Άγγλους και Ιρλανδούς με την προϋπόθεση ότι αυτοί θα δήλωναν την πίστη τους στο Στέμμα της Αγγλίας και στην Εκκλησία της.


4. σελ. 56, πάνω-πάνω. "Το Ρήπαλς του Λόρδου Έστινγκς, το Σοτόβερ του Δούκα του Γουέστμινστερ, το Σηλόν του Δούκα του Μπώφορντ, pris de Paris, 1866". (lord Hastings' Repulse, the duke of Westminster's Shotover, the duke of Beaufort's Ceylon, prix de Paris, 1866"). Πέρα από τα δυο τυπογραφικά λάθη (Μπώφορτ - prix) θα προτιμούσα τα ονόματα των αλόγων να γράφονται με τους λατινικούς χαρακτήρες για να παραμένει ενεργή η σημασία τους στα αγγλικά, που δεν είναι καθόλου τυχαία.




"- Ο έμπορος, είπε ο Στήβεν, είναι κάποιος που αγοράζει φτηνά και πουλάει ακριβά, είτε είναι εβραίος είτε χριστιανός, έτσι δεν είναι;
- Ημάρτησαν κατά του φωτός, είπε σοβαρά ο κ. Ντήζυ. Μπορείς να δεις το σκοτάδι μέσα στα μάτια τους. Γι' αυτό περιπλανώνται επί της γης μέχρι σήμερα.
Στα σκαλιά του Χρηματιστηρίου του Παρισιού οι χρυσοδέρματοι άνδρες πρόσφεραν τιμές με τα στολισμένα με δαχτυλίδια δάχτυλά τους. Κλαγγές χήνας. Συνωστίζονταν αδέξιοι και φωνακλάδες γύρω απ' το ναό, τα κεφάλια τους πυκνοσυνωμοτούντα κάτω από άκομψα μεταξωτά καπέλα. Αυτά τα ρούχα, τα λόγια, οι χειρονομίες, δεν τους ανήκαν. Τα βαρειά, αργά μάτια τους διέψευδαν τα λόγια, οι χειρονομίες πρόθυμες και άκακες, όμως γνώριζαν τις μνησικακίες που είχαν συσσωρευθεί ολόγυρά τους, γνώριζαν τη ματαιότητα του ζήλου τους. Μάταιη υπομονή για μάζεμα και θησαύρισμα. Ο χρόνος βέβαια θα τα σκόρπιζε όλα. Ένας θησαυρός μαζεμένος στην άκρη του δρόμου: λεηλατημένος και σε χέρια άλλων. Τα μάτια τους γνώριζαν τα χρόνια της περιπλάνησης και, υπομονετικοί, γνώριζαν τις ανεντιμότητες της φυλής τους.
- Ποιος δεν έχει αμαρτήσει; είπε ο Στήβεν.
-Τι θες να πεις; ρώτησε ο κ. Ντήζυ.
Ήρθε ένα βήμα μπροστά και στάθηκε πλάι στο τραπέζι. Το σαγόνι του κρέμασε στο πλάι μισάνοιχτο. Αυτή είναι η γέρικη σοφία; Περιμένει ν' ακούσει από μένα.
- Η ιστορία, είπε ο Στήβεν, είναι ένας εφιάλτης απ' όπου προσπαθώ να ξυπνήσω".









Σημειώσεις: Στην πρώτη φωτογραφία το σχολείο Summerfield όπως είναι σήμερα. Στις επόμενες δύο, τα σχέδια του Robert Motherwell με αντίστοιχους τίτλους: The History και Telemachia-Odyssey-Nostos. Στη συνέχεια, από την εικονoγραφημένη έκδοση του Mimmo Paladino και τέλος ο Νέστωρ από ένα αρχαϊκό αγγείο. Το τελευταίο απόσπασμα είναι από το κείμενο (περί εβραίων ο λόγος), με μικροεπεμβάσεις που έγιναν και χάρη στη μετάφραση του Άρη Μαραγκόπουλου.
ΥΓ: Παραθέτω και το αγγλικό κείμενο (ευπρόσδεκτες οι διορθώσεις και οι προτάσεις):
-- A merchant, Stephen said, is one who buys cheap and sells dear, jew or gentile, is he not?
-- They sinned against the light, Mr Deasy said gravely. And you can see the darkness in their eyes. And that is why they are wanderers on the earth to this day.
On the steps of the Paris Stock Exchange the goldskinned men quoting prices on their gemmed fingers. Gabbles of geese. They swarmed loud, uncouth about the temple, their heads thickplotting under maladroit silk hats. Not theirs: these clothes, this speech, these gestures. Their full slow eyes belied the words, the gestures eager and unoffending, but knew the rancours massed about them and knew their zeal was vain. Vain patience to heap and hoard. Time surely would scatter all. A hoard heaped by the roadside: plundered and passing on. Their eyes knew the years of wandering and, patient, knew the dishonours of their flesh.
-- Who has not? Stephen said.
-- What do you mean? Mr Deasy asked.
He came forward a pace and stood by the table. His underjaw fell sideways open uncertainly. Is this old wisdom? He waits to hear from me.
-- History, Stephen said, is a nightmare from which I am trying to awake.

6 σχόλια:

Pellegrina είπε...

εσυ πάλι το leopard shell (εχω κι εγω ενα λέοπαρντ σελ) γιατι να το πεις "γουρουνίτσα"; Ξερουν ολοι (οι Ελληνες) οτι "γουρουνίτσα' λεμε και το στρογγυλωπό όστρακο; Εγω μετά βίας το θυμήθηκα, μαλλον το κατάλαβα κοιτάζοντας αυτό που έχω και βλέποντας το σχήμα του! ειναι ομως σπάνιο αντικείμενο.(κι εσυ δηλ. κατι τραβηγμένο κανεις! πες το απλώς "οστρακο πιτσιλωτό" και -σε αυτό συμφωνω΄- ασε τη ρημαδα τη "λεοπαρδαλη", δεν εχει κανενα βάρος)
Σορι για την παρέμβαση, εχω μεσανυχτα από μεταφράσεις. Απλως σχολιαζω τα ελληνικά. Παρεμπιπτόντως, πρέπει να ειναι πολύ βαρετό βιβλίο..

ναυτίλος είπε...

Δεν είναι απαραίτητο σε μια λογοτεχνική μετάφραση να ξέρουν όλοι οι Έλληνες τη σημασία μιας λέξης. Μιλάμε για λογοτεχνικό κείμενο κι όχι για δημοσιογραφικό. Αν διαβάσεις Παπαδιαμάντη ή Σκαρίμπα ή ένα σωρό άλλους, γνωρίζεις τις σημασίες όλων των λέξεων; Εξάλλου για Τζόυς πρόκειται. Νομίζεις ότι όλοι οι Άγγλοι καταλαβαίνουν όλες τις λέξεις που χρησιμοποιεί;
Στο προκείμενο τώρα: το leopard shell αντιστοιχεί απ' ό,τι κατάλαβα σε δύο-τρία είδη οστράκων που είναι πιτσιλωτά. Προτίμησα τις γουρουνίτσες (βρήκα έναν εξαίρετο ελληνικό ιστότοπο με κοχύλια ελληνικών θαλασσών) γιατί είναι ένα από τα πιο συνήθη πιτσιλωτά. Δεν έχεις άδικο όμως, θα μπορούσα να έβαζα τη φράση "και όστρακα πιτσιλωτά", νομίζω μάλιστα ότι ίσως να είναι και πιο σωστή!

Δεν βρίσκω καθόλου βαρετό το κείμενο. Αντίθετα το θεωρώ ως ένα από τα ωραιότερα βιβλία που έχω διαβάσει ποτέ. Δε θα αφιέρωνα τόσο χρόνο ανάγνωσης και τόσες αναρτήσεις αν το έβρισκα βαρετό. Δεν είμαι τόσο μαζοχιστής. Σκέψου ότι έφτασα στο 8ο κεφάλαιο και ξανάρχισα από την αρχή. Κάθε τι που ξαναδιαβάζω το βρίσκω ακόμα πιο έξοχο. Αλλά είπαμε... ή μάλλον δεν είπαμε: Πέρα απ' όλα τα βοηθήματα και τα βιβλία για τον Τζόυς, αυτό που είναι απαραίτητο για την απόλαυσή του είναι η αγάπη για τη λογοτεχνία και... για τη ζωή!

ΥΓ: Σ' ευχαριστώ για τη μεταφραστική παρέμβαση.

Pellegrina είπε...

δικιο εχεις (οτι δεν ειναι απαραιτητο να ξερου ολες τις λεξεις)

9δικιο εεις σεολα)

ετσι το ειπα το βαρετο, προβοκατόρικα. Δεν ξερω τι ειναι, δεν το εχω διαβάσει (μερικά σκόρπια αποσπάσματα, τα βρηκα πολυ δυνατα. Για συναρπαστικό δεν ξερω..

Unknown είπε...

Αρκετές αναφορές στον Οδυσσέα και στο Bloomsday του Δουβλίνου κάνει ο Ενρίκε Βίλα- Μάτας στη "Δουβλινιάδα". Ο Οδυσέας έιναι ένα βιβλίο που χρόνια τώρα το βλέπω, με βλεπει χωρίς να ερχόμαστε πιο κοντά. Πέρα από τα αστεία είναι ένα βιβλίο που απαιτεί αναγνωστική ετοιμότητα και το ανάλογο πάθος για την ίδια την ανάγνωση.

Ανώνυμος είπε...

Κυρία Πελεγκρίνα, για ποιο λόγο σε μια τόσο μελετημένη και πλήρη προτάσεων και σκέψεων ανάρτηση παρεμβαίνετε με προτάσεις του τίτλου «βαρετό βιβλίο» για βιβλίο που δεν έχετε καν διαβάσει (!!!) και δη «προβοκατόρικα» (!!!), τη στιγμή κιόλας που δεν ασχολείστε με τη μετάφραση.

Και θα μας εξηγήσετε τι σημαίνει «9δικιο εεις σεολα)» ή έστω για ποιο λόγο στα σχόλιά σας δεν έχετε την ελάχιστη προσοχή ώστε να γράφετε ορθογραφημένα και σωστά κι όχι αρπακολίστικα; Τελικά τα σχόλια είναι πεδίο επιπολαιότητας για κάθε περαστικού αναγνώστη;

Κατά τα άλλα αφήνω ασχολίαστα τα κείμενα του Ναυτίλου γιατί πραγματικά, πρέπει εδώ να έχει κανείς μια τόσο ουσιαστική πρόταση σαν τις δικές του για να παρέμβει. Τα συγχαρητήριά μου.

Μάρκος Δαλέζιος

Ανώνυμος είπε...

To Lifelock Promo Code yourself if you need protection. In Canada in 2010, and 2008, that
the Lifelock Promo Code made the girl sign a paper acknowledging it after they'd had a discussion with me. For example, you can obtain their contact information in return for a 10% discount off their next purchase.

Here is my blog ... lifelock promo code 2013