Παρασκευή 10 Φεβρουαρίου 2012

Οδυσσέας - 5

Τζέημς Τζόυς, εκδ. Κέδρος, μτφ. Σωκράτης Καψάσκης.
James Joyce: Ulysses. Folio Society, 2004 (1926).
James Joyce: Ulysses. Penguin 1992 (annotated) (1960)


4. Καλυψώ

Δουβλίνο, οδός Ικκλς 7, κοντά στην εκκλησία του Αγ. Γεωργίου, 8 το πρωί.






"Ο κ. Λεοπόλδος Μπλουμ έτρωγε με απόλαυση τα εσωτερικά όργανα των ζώων και των πουλιών. Αγαπούσε την παχειά σούπα από εντόσθια, τα στομάχια με μια γεύση καρυδιών, την ψητή καρδιά με γέμιση, τις φέτες συκωτιού τηγανισμένες σε τρίμματα γαλέτας, τα τηγανητά αυγά μπακαλιάρου. Περισσότερο απ' όλα του άρεσε να τρώει ψητά αρνίσια νεφρά, που άφηναν στον ουρανίσκο του μια λεπτή γεύση με ελαφρύ άρωμα ούρων".


Την ίδια πάντα μέρα, στις 8 το πρωί, ο Λεοπόλδος Μπλουμ, πριν ετοιμάσει το πρωινό γεύμα, πετάγεται μέχρι το χασάπη για να πάρει ένα αρνίσιο νεφρό. Όταν επιστρέψει σερβίρει το πρόγευμα στη γυναίκα του, τη Μόλλυ, που παραμένει στο κρεββάτι και τηγανίζει το νεφρό για τον εαυτό του. Στη συνέχεια ανοίγει ένα γράμμα της κόρης του και αφοδεύει στο αποχωρητήριο της αυλής του διαβάζοντας σε ένα περιοδικό ένα διήγημα.





Στο τέταρτο κεφάλαιο ξεκινάνε οι περιπέτειες του Οδυσσέα-Λεοπόλδου Μπλουμ. Η αφήγηση είναι κυρίως τριτοπρόσωπη με συχνές παρεμβολές από τον εσωτερικό μονόλογο του ήρωα. Ο Μπλουμ, εβραίος ουγγρικής καταγωγής, βρίσκεται στον αντίποδα του Στήβεν Δαίδαλου. Δεν τον απασχολούν τα φιλοσοφικά και ηθικά διλήμματα του δεύτερου. Τον ενδιαφέρουν περισσότερο τα πρακτικά θέματα της καθημερινότητας: οικονομικές και επαγγελματικές έγνοιες, οι απιστίες της συζύγου του, Μόλλυ, η απουσία της κόρης του, Μίλλυ, το φαγητό του, η γάτα του... Ο Λεοπόλδος, ωστόσο, είναι ένας άνθρωπος με πολύ ιδιαίτερο χαρακτήρα. Ας αναρωτηθούμε όμως, κι εμείς με τη σειρά μας, αν υπάρχει έστω κι ένα άτομο που δεν έχει ιδιαίτερο χαρακτήρα. Πόσο έχουμε εισχωρήσει στον εσωτερικό κόσμο, τουλάχιστον αυτών που μας περιβάλλουν, ώστε να μπορούμε με βεβαιότητα να αποφανθούμε ότι είναι "συνηθισμένοι" άνθρωποι; Η μεγάλη τέχνη του Τζόυς έγκειται ακριβώς, στη μοναδική του ικανότητα να εμφυσά το ασυνήθιστο σε κάθε τι συνηθισμένο, να προσδίδει βάθος και στην πιο ασήμαντη σκέψη ή πράξη, να μετατρέπει σε Οδύσσεια μια απλή, συνηθισμένη μέρα ενός απλού, συνηθισμένου ανθρώπου, στο Δουβλίνο του 1904!




Μεταφραστικά σχόλια

1
. σελ. 89, στο κάτω μέρος: "Αν δώσεις στη γάτα πολύ κρέας δεν θα κυνηγήσει ποντίκια. Λένε ότι δεν τρώνε χοιρινό. Υπακούν στους ιουδαϊκούς κανόνες...". Η τελευταία πρόταση στο πρωτότυπο είναι μόνο μια λέξη: "Kosher". Κόσερ είναι το "καθαρό φαγητό", δηλ. αυτό που έχει παρασκευαστεί σύμφωνα με τους κανόνες των εβραίων. Ο Καψάσκης, νομίζω, θα μπορούσε να αφήσει τη λέξη ως έχει καθώς είναι όρος σχεδόν διεθνής, αλλά προτίμησε τελικά ένα είδος(;) επεξήγησης.

2. σελ. 94, τελευταία σειρά: Αντί "απλά χείλη" να γραφτεί "απαλά χείλη" (τυπογραφικό λάθος).


3. σελ. 96, δεύτερη παράγραφος: "Αυτός ο Ντούγκλατζ έχει βαθειά φωνή. Τι πάει να πει Ατζέντα; Λοιπόν, δεσποινίς. Ενθουσιασμός". ("Deep voice that fellow Duglacz has. Agenda what is it? Now, my miss. Enthusiast"). Πρόκειται για απόσπασμα εσωτερικού μονόλογου. Ο Ντούγκλατζ είναι ένας εβραίος χασάπης, που, αντίθετα με τον Μπλουμ, είναι θρησκευόμενος και μάλιστα σιωνιστής. Το enthusiast χρησιμοποιείτο για τα μέλη μιας χριστιανικής σέκτας του 4ου αιώνα αλλά και για κάποιους Πουριτανούς του 17ου αιώνα που πίστευαν σε μια αναρχική-αγροτική ουτοπική κοινωνία (Gifford). Προφανώς, εδώ αναφέρεται στον σιωνισμό του Ντούγκλατζ και καθώς είναι αδόκιμο να το μεταφράσουμε: Ενθουσιαστής, θα πρότεινα τη λέξη "Φανατικός", που είναι και κοντά στη σημερινή σημασία της αγγλικής λέξης. Όπως έχω αναφέρει σε προηγούμενη ανάρτησή μου, ο αναγνώστης είναι συχνά αφημένος στο έλεος του κειμένου και έχει την αίσθηση ότι ο αφηγητής δεν του δίνει σημασία, έτσι, κάποια σημεία των εσωτερικών μονολόγων παραμένουν σκοτεινά, παρά τις άφθονα διαθέσιμες σημειώσεις της τζοϋσικής βιβλιογραφίας. Ακριβώς ένα τέτοιο πρόβλημα συνάντησα κι εδώ. Είναι η αρχή μιας από τις ωραιότερες σκηνές του βιβλίου: Ο Μπλουμ ετοιμάζεται να μπει στο σαραβαλιασμένο αποχωρητήριο του κήπου του, με ένα περιοδικό στο χέρι. Εκεί, διαβάζοντας ένα σύντομο και αξιόλογο διήγημα, θα επιτρέψει στα άντερά του να ανακουφιστούν ήρεμα και ηδονικά, αφηνόμενος στο "ρεύμα της συνείδησής του", για να σκουπιστεί στο τέλος με το τυπωμένο διήγημα! Όσο κι αν προσπάθησα δεν μπόρεσα με βεβαιότητα να αποκρυπτογραφήσω τη λέξη: "Agenda". Πιθανόν να πρόκειται για το αντίστοιχο στους προτεστάντες "Τυπικόν" των ορθόδοξων, δηλ. το σύνολο των κανόνων των τελετουργικών της εκκλησίας, αφού στα αγγλικά ονομάζεται και με αυτή τη λέξη. Τι θέση όμως, έχει εδώ; Μήπως έχει να κάνει με τον σιωνισμό του χασάπη ή με κάτι άλλο πιο απλό, που μου διαφεύγει; Από την άλλη το "δεσποινίς" αναφέρεται μάλλον στη νεαρή υπηρέτρια που συνάντησε στο χασάπικο λίγο πρωτύτερα και τη γλυκοκοίταζε. Κι έτσι, το "enthusiast" έχει πια διττή σημασία και θα μπορούσε να αποδοθεί κι ως "Λοιπόν, δεσποινίς μου. Ενθουσιασμένος", σα να λέμε "φανατικά δικός σας" ή "καταγοητευμένος".


4. σελ. 96, στις τελευταίες σειρές: "Τώρα ο καθένας τυπώνει ό,τι θέλει. Καλοκαίρι. Συνέχισε το διάβασμα, καθισμένος ήρεμα πάνω από τη δική του ανερχόμενη μυρωδιά. Καθαρός βέβαια... (κι ακολουθεί ένα μικρό απόσπασμα του διηγήματος που διαβάζει)". Αντί για καλοκαίρι στο πρωτότυπο λέει: "Silly season" εννοώντας νεκρή εποχή για ειδήσεις, όπως συνήθως είναι κάποια καλοκαίρια, οπότε οι συντάκτες εφημερίδων ή περιοδικών πασχίζουν να τυπώσουν ο,τιδήποτε μπορεί να συγκινήσει το κοινό. Δεν ξέρω αν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στα ελληνικά. Ίσως "νεκρή εποχή", όπως και στα γαλλικά. To "καθαρός" (neat) που λέει στη συνέχεια έχω την αίσθηση ότι αναφέρεται στο διήγημα, που και πιο πριν το χαρακτηρίζει: "quick and neat". Συνεπώς θα το μετέφραζα: "Καλό βέβαια". Αλλά όπως είπαμε, δεδομένης της αφοδευτικής λειτουργίας στην οποία επιδίδεται εκείνη τη στιγμή, όλα αυτά έχουν διττές σημασίες...







"Κάπου στην ανατολή. Νωρίς το πρωί. Να παίρνεις δρόμο τα χαράματα, να ταξιδεύεις συνέχεια μπροστά από τον ήλιο, να του ξεκλέβεις μιας μέρας περπάτημα. Αν βαστήξεις για πάντα έτσι, από τεχνική άποψη, μιλώντας, δε θα γεράσεις ποτέ. Περπάτημα σε μιαν ακρογιαλιά, σε άγνωστη χώρα, άφιξη στην πύλη μιας πολιτείας, σ' έναν φρουρό, γέρο στρατιώτη κι αυτόν, με τα μουστάκια του γέρο Τουήντυ, ακουμπισμένον σε μια μακριά λόγχη. Να περιπλανιέσαι σε δρομάκια σκεπασμένα με τέντες. Να περνάνε δίπλα σου μορφές με τουρμπάνια. Σκοτεινές σπηλιές χαλιών μαγαζιά, άντρας ψηλός, ο Τούρκος ο τρομερός, καθισμένος σταυροπόδι καπνίζοντας το ναργιλέ του. Κραυγές πωλητών στους δρόμους. Να πίνεις νερό αρωματισμένο με μάραθο, σερμπέτι. Να περιπλανιέσαι όλη μέρα. Θα μπορούσες να συναντούσες και κάνα δυο ληστές. Ε, και λοιπόν; Ας τους συναντούσες. Πλησιάζοντας το απόβραδο. Σκιές των τζαμιών κατά μήκος των κιόνων. Ο ιμάμης με την περγαμηνή, τυλιγμένη ρολό. Μια ανατριχίλα πάνω στα δέντρα, σύνθημα, ο εσπερινός άνεμος. Προχωρώ. Χρυσωμένος ουρανός, ξεθωριασμένος. Μια μητέρα κοιτάζει από την πόρτα της. Καλεί στη σκοτεινή τους γλώσσα τα παιδιά της να μπούνε στο σπίτι. Ψηλός τοίχος, πίσω του έτριξαν χορδές. Φεγγάρι νυχτερινού ουρανού, μωβ, στο ίδιο χρώμα με τις ζαρτιέρες της Μόλλυ. Έγχορδα. Άκου. Ένα κορίτσι παίζει κάποιο απ' αυτά τα όργανα. Πώς το λένε; Σαντούρι. Προχωρώ".










Σημειώσεις: Οι εικόνες με τη σειρά είναι οι εξής: i) H οδός Eccles με το ναό του Αγ. Γεωργίου στο βάθος, σε φωτογραφία της εποχής. ii) Η κατοικία του Μπλουμ στην Eccles 7 (δεν υπάρχει πια, είναι κατεδαφισμένη). Από την κεντρική είσοδο έμπαινες στο καθιστικό με την κρεββατοκάμαρα από πίσω. Στο υπόγειο ήταν η κουζίνα, που από την πίσω της πλευρά έβγαινες σε ένα μικρό κήπο με το αποχωρητήριο. Οι δύο όροφοι από πάνω ήταν για ενοικίαση. iii) Σχέδιο του ίδιου του Τζόυς με σκίτσο του Leopold Bloom και την πρώτη φράση της Οδύσσειας στα αρχαία ελληνικά. iv) "Nymph", έργο του Motherwell για την εικονογράφηση του 4ου κεφαλαίου του "Ulysses". v) "Oδυσσέας και Καλυψώ", έργο του Max Beckmann. Στις μεταφράσεις των αποσπασμάτων έχουν γίνει επεμβάσεις. Στο τελευταίο, την ονειροφαντασία του Μπλουμ, η τρίτη και η τέταρτη πρόταση είναι ατόφιες από το βιβλίο του Μαραγκόπουλου (Οδηγός ανάγνωσης, εκδ. Τόπος). Απόψεις, προτάσεις είναι πάντα ευπρόσδεκτες. Η μετάφραση ενός τέτοιου βιβλίου δεν μπορεί παρά να είναι ένα έργο εν προόδω.

6 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

Φαίνεται πως και για μένα ήρθε το πλήρωμα του χρόνου να διαβάσω επιτέλους το αναγνωστικό φετίχ, που λέγεται "Οδυσσέας".

Παρακολουθώ τις αναρτήσεις χωρίς να σχολιάζω.
Παράλληλα διαβάζω, εντελώς επικεντρωμένη σ' αυτό το βιβλίο που σε θέλει κατ' αποκλειστικότητα.

Έχω ήδη τελειώσει το κεφάλαιο 5 (Λωτοφάγοι) και νομίζω ότι έχω ήδη μπει στην καρδιά του τζοϊσικού σύμπαντος.
Γοητευτικό!


κ.κ.

ναυτίλος είπε...

Χαίρομαι που το διαβάζουμε συγχρόνως. Εγώ έφτασα στους Λαιστρυγόνες και ξαναγύρισα πίσω (μάλλον με τρόμαξαν). Τώρα είμαι πάλι στους Λωτοφάγους (νιώθω πολύ πιο γαλήνια εδώ). Είναι απίστευτο πόσο διαφορετική είναι η δεύτερη ανάγνωση!

Pellegrina είπε...

Ωραια θα ήταν μια δίγλωσση έκδοση!(αριστερά το αγγλικό, δεξιά το ελληνικό!)

Μήπως παίζει αυτό το Agenda what is it? να ειναι ερώτηση για τον Νταγκλας (το it μπορέι να παρασυρεται από το voice) και να το απαντάει με το enthusiast? (αφου και τα δυο συνδέονται με θρησκείες : κατι σαν "τι τύπου πιστός είναι; Φανατικός" (Λέω τώρα, η ασχετη!!)

Pellegrina είπε...

και οι φωνες (βαθιες κλπ) ισως εχουν σχεση με τα τυπικα ατζεντες: λειτουργιεςκλπ

ναυτίλος είπε...

Αναμφίβολα θα ήταν ωραία μια δίγλωσση έκδοση αλλά οικονομικά ασύμφορη πιστεύω για τον εκδότη. Πιο εφικτό αλλά και απαραίτητο θα ήταν (ισχύει και στις μεταφράσεις του Οδυσσέα σε άλλες γλώσσες) να υπήρχαν στο τέλος σημειώσεις του μεταφραστή. Είναι κρίμα για έναν αναγνώστη που δεν γνωρίζει ένα σωρό στοιχεία για το Δουβλίνο, την Ιρλανδία και το "Τυπικόν" των καθολικών να μην υπάρχουν σημειώσεις, όπως και σχόλια για κάποιες τολμηρές (συχνά σωστές) μεταφραστικές του επιλογές.

Pellegrina είπε...

..και επί τη ευκαιρία: το enthusiast ως θρησκευτικός ορος ερχεται κατευθείαν από την αρχαιοελληνική σημασία της λέξης: ενθουσιασμός, από το εν+θεός, λεγόταν κυρίως για τους "οπαδούς" του Διονύσου και τα ένθεα "οργια": εχει το θεό "μέσα του' ή, αντιστορφα, είναι "μέσα στο θεό", μέσα στην συμπαντική ενέργεια, τη συλλαμβάνει ολικά, υπαρξιακά. Κατι τετοιο δεν ειναι βεβαια ακριβώς αυτό που λέμε καθημερινά με το "φανατικός΄" (Αλλα πως αλλιώς να το πούμε;)