Οδυσσέας - 7

Τζέημς Τζόυς, εκδ. Κέδρος, μτφ. Σωκράτης Καψάσκης.
James Joyce: Ulysses. Folio Society, 2004 (1926).
James Joyce: Ulysses. Penguin 1992 (annotated) (1960)

6. Άδης

Δουβλίνο και νεκροταφείο Prospect στο Glasnevin, 11 το πρωί.

"Τα ψηλά κιγκλιδώματα του Πρόσπεκτ τρεμόπαιζαν μπροστά στο βλέμμα τους. Σκοτεινές λεύκες, ανάριες λευκές μορφές. Ακόμα πιο πυκνά λευκά σχήματα συνωθούνταν ανάμεσα στα δέντρα, λευκές μορφές και θραύσματα κυλούσαν βουβά, κρατώντας μάταιες χειρονομίες στον αέρα".

"Κι ευθύς μαζεύτηκαν, από το έρεβος του κάτω κόσμου, ψυχές νεκρών που ο θάνατος τους βρήκε: νύφες, παλικαράκια, συφοριασμένοι γέροντες, κορίτσια τόσο τρυφερά, με λαβωμένη την καρδιά από το πρόωρο πένθος..." (Οδύσσεια-Ραψωδία λ Νέκυια)

"Κάθε θνητή μέρα και μια φρέσκια φουρνιά: μεσόκοποι άντρες, γριές γυναίκες, παιδιά, γυναίκες που πέθαναν στη γέννα, γενειοφόροι, έμποροι φαλακροί, φθισικά κορίτσια με σπουργιτένια στηθάκια".

Ο Λεοπόλδος στριμωγμένος σε μιαν άμαξα μαζί με τον Μάρτιν Κάννιγχαμ, τον Τζακ Πάουερ και τον Σάιμον Ντένταλους, διασχίζει το Δουβλίνο ακολουθώντας την πένθιμη πομπή έως το νεκροταφείο Γκλάσνεβιν, όπου θα γίνει η ταφή του φίλου τους, Ντίγκναμ.

"Πόση γη χρειάζεται ο άνθρωπος;" αναρωτιόταν ο Τολστόι στον τίτλο ενός αριστουργηματικού του διηγήματος, που λάτρευε ο Τζόυς. Δύο μέτρα είναι αρκετά... κατέληγε ο Ρώσος δημιουργός. Πολύ λιγότερα... διατείνεται ο Ιρλανδός: "Θα υπήρχε περισσότερο χώρος αν τους έθαβαν όρθιους. Καθιστούς ή γονατισμένους δεν θα ήταν δυνατόν. Όρθιους; Κάποια μέρα, σε μια κατολίσθηση, θα μπορούσε να ξεπροβάλει από το έδαφος το κεφάλι και το δάχτυλο να δείχνει κάπου. Όλη η γη πρέπει να 'ναι σαν μια κηρήθρα: ορθογώνια κελιά".

Το ταξίδι του Λεοπόλδου Μπλουμ στον κάτω κόσμο είναι μια αριστοτεχνική μαύρη κωμωδία. Το τραγικό στοιχείο είναι άρρηκτα δεμένο με το κωμικό. Ζοφερές περιγραφές του θανάτου διανθισμένες με σαρκαστικό χιούμορ, που σατιρίζει τη στάση των ανθρώπων απέναντί του, αλλά και, παραδόξως, επιτείνει τη δραματικότητα του. Ο Μπλουμ κινείται μεταξύ ζώντων και νεκρών, μεταξύ της Ιστορίας και του παρόντος, αναμετράται με τους νεκρούς του κι ελίσσεται ανάμεσα στους ζωντανούς που τον περιβάλλουν, προκειμένου να κρατηθεί αξιοπρεπώς στο εδώ και στο τώρα.

"Τον θάβουνε. Ήρθαμε να θάψουμε τον Καίσαρα. Αι ειδοί του Μαρτίου ή του Ιουνίου. Ούτε ξέρει ούτε γνοιάζεται ποιος είναι παρών. Αλήθεια ποιος είναι αυτός ο ψηλολέλεκας εκεί κάτω με το αδιάβροχο; Θα ήθελα να ήξερα ποιος είναι. Θα έδινα κατιτί για να το μάθω. Πάντα ξεπετιέται κάποιος που ποτέ δεν ονειρεύτηκες πως θα τον δεις. Θα μπορούσε κανένας να ζήσει μοναχικός σ' όλη του τη ζωή. Ναι, θα μπορούσε. Βέβαια θα χρειαζόταν κάποιον για να τον παραχώσει μετά το θάνατό του, αν και θα μπορούσε να σκάψει τον ίδιο του τον τάφο. Όπως όλοι μας. Μόνον ο άνθρωπος θάβει. Όχι, και τα μυρμήγκια. Η πρώτη σκέψη που κάνει ο καθένας. Θάψτε τους νεκρούς".

Τι στο καλό συμβαίνει με αυτόν τον ξεκάρφωτο κρεμανταλά με το σκωτσέζικο αδιάβροχο (macintosh); Ποιος είναι αυτός ο περίφημος macintosh man, που επανέρχεται φευγαλέα κάθε τόσο στον "Οδυσσέα"; Ποτέ δεν μαθαίνουμε ποιος είναι κι ο ίδιος ο Τζόυς δεν το αποκάλυψε. Διάφορες εικασίες έχουν διατυπωθεί από έγκυρους τζοϋσολόγους, που κυρίως ψάχνουν να βρουν το ομηρικό του πρότυπο. Η πιο πειστική άποψη, ίσως και γιατί με γοητεύει ιδιαίτερα, είναι αυτή του Βλαδίμηρου Ναμπόκωφ: Στο κεφάλαιο, "Σκύλα και Χάρυβδις", μέσα στη Βιβλιοθήκη, ο Στήβεν Ντένταλους μιλάει για τον Σαίξπηρ: "Έκρυψε το δικό του όνομα μέσα στα έργα του, όνομα πανέμορφο, Γουίλλιαμ, εδώ ένας κομπάρσος, πιο εκεί ένας κλόουν, και σαν παλιός Ιταλός ζωγράφος έβαλε το πρόσωπό του σε μια σκοτεινή γωνιά του πίνακά του...". Αυτό ακριβώς έκανε κι ο Τζόυς, βάζοντας τον εαυτό του σε μια σκοτεινή γωνιά του έργου του. Ο macintosh man, που σαν μέσα από όνειρο εμφανίζεται αναπάντεχα μέσα στο βιβλίο, δεν είναι άλλος από τον συγγραφέα. Η ματιά του Μπλουμ συλλαμβάνει φευγαλέα τον ίδιο του τον δημιουργό!

Μεταφραστικά σχόλια

Ο Σωκράτης Καψάσκης, παρά τις φιλότιμες προσπάθειές του, σ' αυτό το κεφάλαιο δεν τα κατάφερε και τόσο καλά. Για να διατηρηθεί εδώ το ανεξάντλητο χιούμορ του Τζόυς, θα έπρεπε η μετάφραση να είναι πιο ευρηματική και εν ανάγκη να απομακρυνθεί από το πρωτότυπο. Κάτι τέτοιο είναι βέβαια πολύ δύσκολο γιατί ο μεταφραστής πρέπει να είναι ταυτόχρονα και σπουδαίος λογοτέχνης, μάστορας της σπιρτόζικης πρόζας.

1. σελ. 20, 9η σειρά: "... εκεί οφείλεται ο πόνος της μέσης του. Η γυναίκα του τού περνάει τη μέση με ζεστό σίδερο." ("... Wife ironing his back"). Πιο σωστή θα ήταν η μετάφραση: "Η γυναίκα του τού κάνει μασάζ στη μέση" (Gifford: ironing=massaging). Σύμφωνα όμως με τον Robert Dent το iron είναι ένα αδόκιμο ρήμα που σημαίνει: to treat with irony. Συνεπώς, ο πόνος του οφείλεται στην ειρωνεία, στο σαρκασμό της γυναίκας του... Θα λέγαμε δηλαδή κάπως πιο ελεύθερα: "...εκεί οφείλεται ο πόνος της μέσης του. Η γυναίκα του τον πρήζει".

2. σελ. 123, τελευταία σειρά: "Το μακρύ του και το κοντό του." ("As broad as it's long"). Με αυτή τη μετάφραση δεν βγαίνει νόημα με τα συμφραζόμενα. Πρόκειται για παροιμία. Ο Μπλουμ θέλει να πει, πως είτε κέρναγε τον Μάρτιν για να του δώσει δωρεάν εισιτήριο για το θέατρο, είτε το αγόραζε ο ίδιος, θα του στοίχιζε το ίδιο. Συνεπώς θα το μετέφραζα με την αντίστοιχη ελληνική έκφραση: "Έρχεται μία η άλλη". Βέβαια εκείνη τη στιγμή η άμαξα περνάει, λογικά, από τη γέφυρα Carlisle (σχόλιο του Kiberd) για την οποία λεγόταν ότι ήταν τόσο φαρδιά όσο και μακρά κι έτσι η παροιμία έρχεται αυτόματα στο νου του Μπλουμ.

3. σελ. 128, πρώτη παράγραφος:"... η σχολή δημοσίων υπαλλήλων, ο σύλλογος καθολικών Γκιλ, το Ινστιτούτο...". Ο σύλλογος καθολικών δεν λέγεται Γκιλ. Το Gill ήταν ένα γνωστό βιβλιοπωλείο του Δουβλίνου, το οποίο αναφέρεται και σε άλλα κεφάλαια του "Οδυσσέα". Συνεπώς είναι: "... ο σύλλογος καθολικών, του Γκιλς, το Ινστιτούτο...". Δυο σειρές πιο κάτω γράφει: "Φανταράκια και υπηρέτριες" ("Chummies and slaveys"). Πιο σωστό θα ήταν: "Τσιράκια και υπηρετριούλες" (Gifford).

4. σελ. 137, πέμπτη σειρά: "Ο πατήρ Φέρεϋ. Ήξερα πως το όνομά του μοιάζει με φέρετρο. Domine-namine. Αγριόφατσα, όπως φαίνεται." Το όνομα θα το έκανα: "Ο πατήρ Φέρετρυ" (Father Coffey - coffin) και αντί για "αγριόφατσα" ("bully about the muzzle") θα έβαζα "σκυλόφατσα", που παραπέμπει πιο εύκολα στον ομηρικό κέρβερο. Επίσης, οχτώ σειρές πιο κάτω γράφει: "Τεθλιμμένοι με πένθος" ("Crape weepers"). Πρόκειται για "επαγγελματίες πενθούντες" από το γραφείο τελετών (Gifford).

5. σελ. 139, προς το τέλος: "Λάζαρε, δεύρο έξω! Και κατέφθασε καθυστερημένος και έχασε τη δουλειά. Σήκω! Τελευταία μέρα σήμερα! Και τότε κάθε φιλαράκος να τρέχει να βρει το συκώτι του, το τσερβέλο του και τα υπόλοιπα από τα υπάρχοντά του. Τρομερά δύσκολο να τα βρει όλα μέσα σ' ένα πρωινό. Δώδεκα γραμμάρια σκόνης μέσα στο κρανίο του. Δώδεκα γραμμάρια και κάτι κόκκους. Σταθμά της Τροίας." ("Come forth, Lazarus! And he came fifth and lost the job...". Ο Τζόυς παίζει με το forth και το fourth που προφέρονται το ίδιο. O Άρης Μαραγκόπουλος μεταφράζει ευρηματικά: "Δεύρο έξω πρώτος Λάζαρε. Βγήκε δεύτερος κι έχασε τη δουλειά...". Σε αυτή την μεταφραστική επιλογή διατηρείται το χιούμορ του Τζόυς. Σύμφωνα όμως με μια παρατήρηση του Σάββα Παύλου, που ανακάλυψα στο διαδίκτυο, ο Λάζαρος στην εκκλησιαστική γραμματεία αναφέρεται ως "τετραήμερος" κι ως "τεταρταίος", επειδή έμεινε στον τάφο για τέσσερις μέρες.Σε αυτή την περίπτωση θα το μεταφράζαμε ως εξής: "Λάζαρε, δεύρο έξω τεταρταίος. Αυτός όμως βγήκε πέμπτος κι έτσι έχασε τη δουλειά".
Επίσης, λίγο πιο κάτω, τα σταθμά είναι της Τρουά, μιας γαλλικής πόλης όπου βρίσκονται τα πρότυπα σταθμά, αλλά θα μπορούσε να μεταφραστεί κι ως Τροία αφού στα αγγλικά είναι Troy.

6. σελ.142, στο τέλος της πρώτης παραγράφου: "Η επιθυμία να κρατηθείς από κάποιον" ("Desire to grig people"). Εδώ μιλάει για ηδονές χρησιμοποιώντας μια σπάνια λέξη (grig). Πιο σωστό είναι: "Η επιθυμία να φουντώνεις άλλους". (Gifford-Kiberd)

7. σελ. 143 προς 144: "Λένε πως ο Ροβινσώνας Κρούσος ήταν ένας άνθρωπος της φύσης." (...was true to life"). Πιο σωστό είναι: "Λένε πως ο Ροβινσώνας Κρούσος ήταν μια ρεαλιστική ιστορία". Και οι προηγούμενες 6-7 προτάσεις έχουν κάποια μικροπροβλήματα στη μετάφραση. Πρόκειται για το απόσπασμα με τον macintosh που το έχω μεταφράσει πιο πάνω.

8. σελ. 150, ένατη σειρά: "Κρύο κοτόπουλο, πούρα, λικέρ μάρκας Τάνταλος" (Cold fowl, cigars, the Tantalus glasses"). Το σωστό είναι: "Κρύο πουλερικό, πούρα, του Ταντάλου οι καράφες". Πρόκειται για τρεις μικρές κρυστάλλινες και χειροποίητες καράφες που χρησιμοποιούσαν για πολύτιμα αποστάγματα και μπορούσες να τις ανοίξεις μόνον αν είχες το κλειδί για να τις απελευθερώσεις. Στο απόσπασμα αυτό ο Μπλουμ αναπολεί την πολυτέλεια κάποιων δεξιώσεων. Σύμφωνα με τον Όμηρο, η επιβληθείσα θεία και αιώνια καταδίκη του Τάνταλου ήταν η ακόλουθη: Αφού κεραυνοβολήθηκε από τον πατέρα των θεών Δία κατήλθε στον Άδη, όπου κατ΄ εντολή των θεών, διατηρουμένων των έμβιων αναγκών, τοποθετήθηκε σε λάκκο γεμάτο νερό κάτω ακριβώς από κλαδιά δένδρων, που ήταν γεμάτα με ποικίλους καρπούς. Πεινώντας όμως και διψώντας αφόρητα, μόλις άπλωνε το χέρι του να κόψει καρπούς, τα κλαδιά υψώνονταν αμέσως, όταν δε έσκυβε να πιει νερό, αυτό εξαφανιζόταν ή απομακρύνονταν από τα πόδια του. Η θεία και αιώνια αυτή τιμωρία έμεινε περισσότερο γνωστή ως «μαρτύριο του Ταντάλου». Κάπως έτσι βασανιζόταν κι αυτός που λαχταρούσε το ποτό που βρισκόταν σ' αυτές τις καράφες αλλά δεν είχε το κλειδί κι από κει πήραν την ονομασία τους.

9. σελ. 150, τελευταία πρόταση του κεφαλαίου: "Πόσο σπουδαίοι ήμαστε σήμερα το πρωί" ("How grand we are this morning"). Σωστότερο θα ήταν: "Πόσο μεγαλόψυχοι είμαστε σήμερα το πρωί".

"Αν είχε επιζήσει ο μικρούλης Ρούντυ. Αν τον έβλεπα να μεγαλώνει. Αν άκουγα τη φωνή του μέσα στο σπίτι. Αν τον έβλεπα να περπατάει δίπλα στη Μόλλυ, φορώντας την καλή του φορεσιά. Ο γιος μου. Εγώ μέσα στα μάτια του. Θα ήταν τόσο παράξενη αίσθηση. Γεννημένος από μένα. Υπάρχει μικρή πιθανότητα γι' αυτό. Πρέπει να έγινε εκείνο το πρωινό στην οδό Ρέημοντ, τότε που αυτή ήταν στο παράθυρο κι έβλεπε τα δυο σκυλιά να το κάνουνε, κοντά στον τοίχο που έγραφε Σταματήστε να κάνετε το κακό. Και ο αστυνομικός που κοίταζε ψηλά μ' ένα διάπλατο χαμόγελο. Φόραγε εκείνο το φόρεμα με το σκίσιμο που δεν το μαντάρησε ποτέ της. Ακούμπησέ μου τον, Πόλντυ. Θεέ μου, έχω ανάψει, πεθαίνω γι' αυτό. Έτσι αρχίζει η ζωή".

Σημειώσεις: Οι εικόνες με τη σειρά είναι οι εξής: i) To νεκροταφείο Prospect εκείνη την εποχή. ii)Τάφοι του ίδιου νεκροταφείου σε πιο σύγχρονη φωτογραφία. iii) Σχέδιο γι΄αυτό το κεφάλαιο του "Οδυσσέα" από τη σειρά σχεδίων της Caroline Saltzwedel: "Ο Οδυσσέας στο Αμβούργο", για το βιβλίο του Τζόυς. iv) Έργο της Elisabeth Frink : Η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη. v) Οι καράφες του Ταντάλου. vi) Έργο του Arnold Boecklin: Tο νησί των νεκρών (1880), μία από τις πέντε εκδοχές του διάσημου έργου του. Πηγή της έμπνευσής του υπήρξε το Ποντικονήσι, στην Κέρκυρα. vii) "Hades" έργο του Robert Motherwell γι' αυτό το κεφάλαιο του "Οδυσσέα". Η μετάφραση του αποσπάσματος της Νέκυιας είναι του Μαρωνίτη (εκδ. Στιγμή). Η άποψη του Ναμπόκωφ τεκμηριώνεται στο βιβλίο του: Lectures on literature (εκδ. Harcourt). Στο διήγημα του Τολστόι (εκδ. Μαϊστρος), που αναφέρω, είχα αφιερώσει μία από τις πρώτες αναρτήσεις του ιστολογίου μου.

Εργασίες για το σπίτι: α) Ποια σχέση συνδέει το macintosh με το τελευταίο διήγημα των Δουβλινέζων σε ένα χώρο διαφορετικό απ' αυτόν της λογοτεχνίας. β) Ποιος άλλος δημιουργός συνήθιζε να εμφανίζεται φευγαλέα στα έργα του (πάλι σε χώρο διαφορετικό της λογοτεχνίας), γ) Τι παριστάνει το σχέδιο του αφηρημένου εξπρεσιονιστή R. Motherwell.