Πρώτα σαν τραγωδία και μετά σαν φάρσα

Σλάβοϊ Ζίζεκ, εκδ. Scripta, μτφ. Νεκτάριος Καλαϊτζής

Ο Μάρξ γράφει: "Ο Χέγκελ κάνει κάπου την παρατήρηση ότι όλα τα μεγάλα κοσμοϊστορικά γεγονότα και πρόσωπα παρουσιάζονται, σαν να λέμε, δυο φορές. Ξέχασε όμως να προθέσει: τη μια φορά σαν τραγωδία, την άλλη σαν φάρσα" και ο Μαρκούζε συμπληρώνει: "Κάποιες φορές όμως, η κωμική επανάληψη μπορεί να είναι πιο τρομερή από την αρχική τραγωδία".

Ο Σλοβένος φιλόσοφος προειδοποιεί στην πρώτη παράγραφο του βιβλίου του τον αναγνώστη: "αν ο πρώτος συνειρμός που σας προκαλεί ο τίτλος του βιβλίου μου είναι η χυδαία αντικομμουνιστική κοινοτοπία -"Σωστά, σήμερα, έπειτα από την τραγωδία του ολοκληρωτισμού του εικοστού αιώνα, κάθε συζήτηση περί επιστροφής στον κομμουνισμό δεν μπορεί παρά να είναι αστεία"- τότε σας συμβουλεύω ειλικρινά να σταματήσετε εδώ...". Επειδή λοιπόν, ο τίτλος δεν μου προκάλεσε κάποιον αντίστοιχο συνειρμό, το αντίθετο μάλιστα, συνέχισα την ανάγνωση και δεν το μετάνιωσα...

Το ζιζεκικό λούνα παρκ έχει απ' όλα: συγκρουόμενα και ρόδα, merry-go-round και crazy mouse, Χέγκελ και σινεμά, Λακάν και ιστορία, Μαρξ και λογοτεχνία, Φουκώ και επικαιρότητα, Στάλιν και... τρενάκι του τρόμου! Πρόκειται για το τρίτο βιβλίο του, που διαβάζω και το απολαμβάνω μ' όλη μου την ψυχή. Ο Ζίζεκ γράφει με ζωντάνια κι ως ταχυδακτυλουργός μπορεί να αποκαλύψει έναν Μπερλουσκόνι μέσα από μια ταινία Kung Fu Panda κι έναν Χέγκελ μέσα από μια εξέγερση σκλάβων στην Αϊτή. 

Τι είναι τελικά ο Σλάβοϊ; Ένας διανοούμενος διασκεδαστής ή ένας σύγχρονος πολιτικός φιλόσοφος; Θα έλεγα ότι είναι ένας φιλόσοφος της εποχής μας. Το ύφος του ταιριάζει απόλυτα σ' αυτήν! Και προσοχή: Δεν το λέω επιτιμητικά αλλά ούτε και επιδοκιμαστικά, γιατί όλοι γνωρίζουμε ότι οι μεγάλοι φιλόσοφοι του παρελθόντος ξεπερνούσαν κατά πολύ την εποχή τους...

Οι αναλύσεις του πάνω στις εκφάνσεις του σύγχρονου καπιταλισμού είναι ευφυείς και προκαλούν ευφορία καθώς εξηγούν αρκετά φαινόμενα της παγκοσμιοποίησης και του πλανητικού χρηματοπιστωτικού συστήματος. Ο Ζίζεκ κινείται με άνεση μεταξύ παρόντος και παρελθόντος ρίχνοντας φως σε κυβερνητικές τακτικές και ελιγμούς των τραπεζιτικών κολοσσών. Το παρελθόν γίνεται οδηγός γιατί τελικά η Ιστορία επαναλαμβάνεται αλλάζοντας μορφές ως άλλος Πρωτέας. Από την Γαλλική Επανάσταση και την εξέγερση των πρώην σκλάβων της Αϊτής στα δεινά του σύγχρονου Τρίτου κόσμου και από την Εξέγερση των Ζεντζ στη Βασόρα το 869-883 μ.χ στο σύγχρονο Ιράν... Όλα αυτά τελικά επιβεβαιώνουν τον Χέγκελ που έλεγε ότι η ιστορία μας διδάσκει πως οι λαοί και οι ηγεσίες δεν έχουν τίποτα διδαχθεί από την ιστορία!

Ο χειμαρρώδης λόγος του συχνά με σαστίζει καθώς πετάγεται από το ένα θέμα στο άλλο χωρίς να σταθεί για πολύ κάπου, ώστε να συνειδητοποιήσω την πορεία των συλλογισμών του και να εμβαθύνω στα συμπεράσματά του. Θα 'λεγα μάλιστα ότι δεν προλαβαίνει να καταλήξει σε συμπεράσματα... Αυτός όμως είναι ο Σλάβοϊ Ζίζεκ: άλλοτε κάπως δυσνόητος (ιδιαίτερα όταν διακατέχεται από το Σύνδρομο Λακάν) κι άλλοτε τόσο διαυγής κι ευρηματικός, που συναρπάζει και τον πιο διστακτικό αναγνώστη! 

Την αρχική ευφορία, που μου προκαλούν οι συσχετισμοί του, διαδέχεται η απαισιοδοξία... Από τη μία ο "σοσιαλιστικός" καπιταλισμός της Δύσης κι από την άλλη ο αυταρχικός καπιταλισμός της Ανατολής. Ένα αδιέξοδο... Ο καπιταλισμός, όποια μορφή κι αν έχει, στην ουσία του παραμένει ο ίδιος. 

"Καθήκον μας είναι να σταματήσουμε το τρένο της ιστορίας που, αν το αφήσουμε να συνεχίσει ανεμπόδιστα την πορεία του, μας οδηγεί σ' έναν γκρεμό. Ο κομμουνισμός δεν είναι, όπως πιστεύαμε κάποτε, το φως στο τέρμα του τούνελ, δηλαδή η αίσια έκβαση ενός μακρού και επίμοχθου αγώνα -αν μη τι άλλο, το φως στο τέρμα του τούνελ είναι μάλλον εκείνο ενός άλλου τρένου που έρχεται καταπάνω μας ολοταχώς!"

Η απάντηση του Ζίζεκ, ως κατακλείδα στο βιβλίο του, βρίσκεται στην αναβίωση του κομμουνισμού, ενός κομμουνισμού που θα πρέπει να επανεφευρεθεί σε νέα βάση. Εδώ βρίσκεται ένα από τα σημεία για τα οποία έχει κατηγορηθεί από πολλούς και μάλιστα όχι άδικα. Διαβάζοντας τα έργα του αντιλαμβάνεσαι πως, σε τελευταία ανάλυση, αυτό που υποστηρίζει είναι ότι "ο σκοπός αγιάζει τα μέσα": Στον πραγματικό κόσμο οι επαναστάσεις δεν επιτυγχάνονται με ρητορικά μέσα αλλά με βία, όπλα και αυταρχισμό. Και δω, ως αναγνώστης, αναρωτιέμαι κι εγώ με τον τρόπο του Ζίζεκ: Μήπως όμως αυτό θα ήταν άλλη μια (κωμική) επανάληψη, τραγικότερη της αρχικής τραγωδίας του "κομμουνισμού" του 20ου αιώνα; Ρωτάω γιατί, ειλικρινά, δεν μπορώ να δώσω κατηγορηματική απάντηση. Ίσως γιατί είμαι και αρκετά πραγματιστής, ώστε να πιστεύω ακράδαντα αυτό που διάβασα κάποτε σε ένα γκράφιτι... 

Σημειώσεις: Η εικόνα με την πυραμίδα του καπιταλιστικού συστήματος πρωτοδημοσιεύτηκε το 1911 στο περιοδικό: Industrial Worker. Η ανάρτηση για το βιβλίο του Ζίζεκ συνέπεσε με την επίσης απαισιόδοξη ταινία του Κώστα Γαβρά, "Το Κεφάλαιο", που είδα χθες στο σινεμά. Πολλά απ' αυτά που αναλύει ο Ζίζεκ, ο Γαβράς τα δείχνει, με αρκετό κυνισμό, στην ταινία του.