Πέμπτη 5 Μαρτίου 2009

Μίμησις

Έριχ Αουερμπαχ, εκδ. ΜΙΕΤ, μτφ. Λ. Αναγνώστου.

Η εικόνα της πραγματικότητας στη Δυτική λογοτεχνία

Η πραγματικότητα αρμενίζει
και ξεφεύγει τον οργισμένο νου,
που πάει να την περιορίσει
σ' ένα δικό του πλαίσιο:
είναι σαν ψάρι που καταβροχθίζει
ό,τι ζωντανό βρει γύρω του
και στο τέλος καταπίνει
και τη θάλασσα όπου κολυμπά.

D.H. Lawrence





Στο έργο του "Μίμησις" ο Αουερμπαχ διατρέχει τρεις χιλιετίες της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας προσπαθώντας να εντοπίσει στα μνημειώδη έργα της τα συμπτώματα του ρεαλισμού. Ποια είναι όμως για τον συγγραφέα τα καθοριστικά γνωρίσματα του ρεαλισμού, τα οποία αναπτύσσονται, για πρώτη φορά με πληρότητα, στο έργο του Σταντάλ και του Μπαλζάκ; Οι δυο Γάλλοι μυθιστοριογράφοι πραγματεύονται με σοβαρό τρόπο γεγονότα της καθημερινής πραγματικότητας από κάποιο χαμηλό κοινωνικό στρώμα και τα καθέκαστα δρώμενα τοποθετούνται με ακρίβεια και διεισδυτικότητα, σε μια ορισμένη εποχή της σύγχρονης ιστορίας. Αυτή ακριβώς η λογοτεχνία του σύγχρονου ρεαλισμού βρίσκεται στους αντίποδες της παλαιότερης, η οποία είναι στατική, χωρίς ιστορικές αναφορές, σε υψηλό ύφος όσον αφορά στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις ή σε χαμηλό και κωμικό στις κατώτερες.


"Αν η σύγχρονη σοβαρή ρεαλιστική λογοτεχνία δεν μπορεί να παρουσιάσει τον άνθρωπο παρά μόνον ενταγμένο μέσα σε μια συγκεκριμένη,συνεχώς αναπτυσσόμενη,συνολική πραγματικότητα, πολιτική, κοινωνική και οικονομική, τότε ο Σταντάλ είναι ο θεμελιωτής της".






Κάθε κεφάλαιο πραγματεύεται μια εποχή. Στις σελίδες της ογκώδους αυτής μελέτης παρελαύνουν τα μεγαλύτερα ονόματα της λογοτεχνίας: Όμηρος, Δάντης, Βοκκάκιος, Ραμπελαί, Μονταίνιος, Σαίξπηρ, Θερβάντες, Μολιέρος και Ρακίνας, Βολταίρος και Σαιν-Σιμόν, Σίλλερ και Γκαίτε, Σταντάλ και Μπαλζάκ, Φλωμπέρ και Ζολά, Βιρτζίνια Γουλφ και Προυστ. Αναμφίβολα το πιο εντυπωσιακό κεφάλαιο είναι το εναρκτήριο: Η ουλή του Οδυσσέα, όπου αντιπαραβάλλεται η αφηγηματική απεικόνιση της πραγματικότητας στην Οδύσσεια και στη Γένεση, στα επεισόδια της αναγνώρισης του μεταμφιεσμένου Οδυσσέα από την Ευρύκλεια όταν αγγίζει την ουλή του και της προετοιμασίας του Αβραάμ για τη θυσία του Ισαάκ.


Στον Όμηρο: "τόσο οι άνθρωποι όσο και τα πράγματα κινούνται ή βρίσκονται μέσα σε προσδιορισμένους χώρους, όλα έχουν σαφή όρια και φωτίζονται με την ίδια ένταση. Εξίσου σαφή και ρητά εκφρασμένα είναι και τα συναισθήματα και οι σκέψεις, που ακόμη και στη συγκίνηση διατηρούν τη σωστή τους τάξη".
Ενώ στη βιβλική εξιστόρηση:"Οι σκέψεις και τα συναισθήματα δεν εκφράζονται, υπονοούνται μόνον από τη σιωπή και τα αποσπασματικά λόγια. Η όλη αφήγηση, καθώς κατευθύνεται με την πιο υψηλή και αδιάπτωτη ένταση προς ένα στόχο, και έτσι είναι πολύ πιο ενιαία, παραμένει αινιγματική και μυστηριώδης".



Πολύ σοφά ο Άουερμπαχ αποφεύγει να εμπλακεί στην αναζήτηση του ορισμού του όρου "ρεαλισμός" καθώς όπως ο ίδιος παραδέχεται στον επίλογό του "δεν είναι σαφής ούτε μονοσήμαντος". Τέτοιοι όροι, πιστεύω, μόνο ποιητικά μπορούν να οριστούν: "Realism is a corruption of reality" έγραψε ο Wallace Stevens ενώ ο Harry Levin προσπαθώντας σε ένα δοκίμιό του να τον συλλάβει, κατέληξε στο ότι "ρεαλισμός είναι αυτή η προσπάθεια, αυτός ο ακατανίκητος πόθος της τέχνης να πλησιάσει την πραγματικότητα". Ωστόσο ο Άουερμπαχ, θυμίζοντας τον Γκέοργκ Λούκατς, αφήνει σαφώς να εννοηθεί στο έργο του ότι ο ρεαλισμός στη λογοτεχνία είναι μια Αξία, ένας στόχος, τον οποίον οι δημιουργοί, προκειμένου να αξιολογηθούν θετικά, οφείλουν να πραγματώσουν. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να επικρίνει,έργα του μοντερνισμού, όπως αυτά της Βιρτζίνια Γουλφ και ιδιαίτερα του Τζόυς.


















Ο Έριχ Άουερμπαχ ήταν καθηγητής στην έδρα ρομανικών σπουδών στο πανεπιστήμιο του Μαρβούργου όταν το 1935, ως "μη Άριος", έφυγε κυνηγημένος για να βρει καταφύγιο στο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης. Εκεί από το 1942 έως το 1945, χωρίς δυνατότητα πρόσβασης σε ενημερωμένη βιβλιοθήκη και με ανύπαρκτα βοηθήματα, καταπιάστηκε με τη συγγραφή αυτού του, ομολογουμένως, τιτάνιου έργου. Τελειώνοντας, ωστόσο, την ανάγνωση δεν μπόρεσα να μην αναρωτηθώ: Τι ήταν αυτό που τον ώθησε, εν μέσω πολέμου και διωγμών, στην επισφαλή και πολιτιστικά απομονωμένη πόλη της Ανατολής, να γράψει ένα βιβλίο για την εικόνα της πραγματικότητας στη Δυτική λογοτεχνία; Κι όμως, σε καιρούς που η πραγματικότητα στον πολιτισμένο Δυτικό κόσμο είναι τόσο αποτρόπαιη, που να σε κάνει να αμφιβάλλεις ακόμη και γι' αυτήν την ίδια, ο Γερμανός καθηγητής στρέφεται στην Πραγματικότητα της Τέχνης και προτάσσει έναν ανθρωπισμό της λογοτεχνίας. Γιατί πέρα απ' ο,τιδήποτε άλλο ο Άουερμπαχ είναι ένας ανθρωπιστής.



Ο συγγραφέας τελειώνοντας τη μελέτη του αναφέρει:
"Πρέπει να σημειώσω ότι η μελέτη γράφτηκε στην Κωνσταντινούπολη κατά τη διάρκεια του πολέμου. Εδώ δεν υπάρχει καμιά βιβλιοθήκη επαρκώς εξοπλισμένη για ευρωπαϊκές μελέτες. Οι διεθνείς επικοινωνίες ήταν συχνά κομμένες...Γι' αυτό και το βιβλίο δεν περιέχει σημειώσεις. Και θα μπορούσα να πω ότι το βιβλίο μου οφείλει τη συγγραφή του στην έλλειψη μιας μεγάλης ειδικής βιβλιοθήκης. Αν είχα επιχειρήσει να ενημερωθώ για όσα έχουν γραφτεί πάνω σε τόσο πολλά αντικείμενα, μάλλον δεν θα έβρισκα πια καιρό να καταπιαστώ με το γράψιμο.


Με αυτές τις παρατηρήσεις ολοκλήρωσα όσα πίστευα ότι οφείλω ακόμη στον αναγνώστη. Αυτό που απομένει τώρα είναι να τον βρω. Μακάρι η μελέτη μου να φτάσει στους αναγνώστες της, τόσο στους παλαιότερους φίλους μου που επέζησαν όσο και σε όλους τους άλλους για τους οποίους προορίζεται, και να συμβάλει ώστε να σμίξουν πάλι εκείνοι που διατήρησαν ανέπαφη την αγάπη τους για τη δυτική ιστορία μας".
[Απρίλιος 1945]


Η "Μίμησις" είναι ένα βιβλίο σπάνιο, γραμμένο με απλότητα και "ταπεινότητα". Ανήκει σε μιαν άλλη εποχή. Είναι σαν τις αριστουργηματικές ταινίες του Όρσον Ουέλλες, που παρά τις ατέλειές τους, τις απολαμβάνεις , σαν κάτι που ενώ ξέρεις πολύ καλά ότι ανήκει υφολογικά στο παρελθόν, είναι μοναδικό κι ανεπανάληπτο.





Σημειώσεις:Οι εικόνες είναι με τη σειρά: Σταντάλ, η ουλή του Οδυσσέα (σχέδιο του Gottlob Heyne), Τζόυς, Γουλφ, Άουερμπαχ, σχέδιο του Markus Vallazza από τον κύκλο Θεία Κωμωδία (Δάντης, Βιργίλιος, Φρόυντ,Νίτσε, Τζόυς & Μάρκους).
Τέλος, ως βιβλιόφιλος οφείλω να τονίσω ότι η έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης είναι χάρμα οφθαλμών.

15 σχόλια:

βαγγελης ιντζιδης είπε...

Nαυτίλοι χαιρετίζω την Μimesis
θα επανέλθω
βαγγέλης ι.

βαγγελης ιντζιδης είπε...

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
(1)"[...}από κάποιο χαμηλό κοινωνικό στρώμα και τα καθέκαστα δρώμενα τοποθετούνται με ακρίβεια και διεισδυτικότητα, σε μια ορισμένη εποχή της σύγχρονης ιστορίας. Αυτή ακριβώς η λογοτεχνία του σύγχρονου ρεαλισμού βρίσκεται στους αντίποδες της παλαιότερης, η οποία είναι στατική, χωρίς ιστορικές αναφορές, σε υψηλό ύφος όσον αφορά στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις ή σε χαμηλό και κωμικό στις κατώτερες.":
Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει η ιστορία. Η σήμανσή της όμως είναι διαφορετική. Υπάρχει μια μετατόπιση που επηρεάζει τη λογοτεχνία της περιόδου: από την ιστορία της φιλοσοφίας στην φιλοσοφία της ιστορίας. Πρόκειται για την εμφάνιση της διαλεκτικής στο προσκήνιο ως κώδικα δια του οποίου θα σημανθεί η ιστορία αλλά και συγγραφή της.
[2] [η αφηγηματική απεικόνιση της πραγματικότητας στην Οδύσσεια και στη Γένεση]: μία προκλητική συσχέτιση του εξόριστου Οδυσσέα της αφηγηματικής εβραϊκής παράδοσης. Από τη μια η προφορική παράδοση και η πρόκριση της μνήμης -μνημοτεχνικής (Οδύσσεια αλλά και μνήμη δια του εσωτερικού λόγου των γραπτών κειμένων στον εξόριστο Auerbach σε ένα χώρο της μνημοτεχνικής, εκείνον της Ανατολής)και από την άλλη η συγκρότηση της γραπτής αφήγησης και ταυτόχρονα της προφορικής παράδοσης των ερμηνειών της (η εβραϊκή παράδοση της τορά(χ). Και στις δύο περιπτώσεις η αφήγηση και η σχέση της με το συνεχές προφορικός-γραπτός λόγος συσχετίζεται με την πολιτιστική συγκρότηση, με τη συγκρότηση μιας πολιτισμικής πραγματικότητας για την αναγνώριση μέσω των αφηγήσεων. Ο μύθος ως πρωταρχική πηγή και ως ταυτότητα.
[3] "θυμίζοντας τον Γκέοργκ Λούκατς, αφήνει σαφώς να εννοηθεί στο έργο του ότι ο ρεαλισμός στη λογοτεχνία είναι μια Αξία, ένας στόχος, τον οποίον οι δημιουργοί, προκειμένου να αξιολογηθούν θετικά, οφείλουν να πραγματώσουν. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να επικρίνει,έργα του μοντερνισμού, όπως αυτά της Βιρτζίνια Γουλφ και ιδιαίτερα του Τζόυς.": 3.1.Η αξία σχετίζεται με τη ριζική ανάγκη. Η ριζική ανάγκη ανάγεται σε αξία, αυτό που αναγνωρίζεται ως ριζική ανάγκη. Ή Κομμούνα του Παρισιού έρχεται μετά από τον Μπαλζάκ και τον Σταντάλ(1850 πεθαίνει ο Μπαλζάκ., 1842 ο Σταντάλ, 1848 οι επαναστάσεις της αστικολαϊκής ενότητας, 1871 η Κομμούνα, η διάρρηξη της αστικολαϊκής ενότητας].Κατά συνέπεια ο ρεαλισμός - όπως και η ζωγραφική του Γκόγια - καλείται να αφηγηθεί μια εποχή ανακατατάξεων. 3.2. Αλλά και ο μοντερνισμός καλείται να αφηγηθεί μια εποχή ανακατατάξεων απλά σε διαφορετικό επίπεδο. Και 3.3. ο εξόριστος Αuerbach - στην Κων/πολη όπου είχε καταφύγει και ο Τρόσκυ - βιώνει ένα από τα ενδεχόμενα των μετατοπίσεων του 19ου και του 20ου αι. τον ολοκληρωτισμό στην σκοτεινή ήπειρο του 20ου αι. την Ευρώπη του φασισμού, του ναζισμού και του σταλινισμού.
[4] "Γι' αυτό και το βιβλίο δεν περιέχει σημειώσεις. Και θα μπορούσα να πω ότι το βιβλίο μου οφείλει τη συγγραφή του στην έλλειψη μιας μεγάλης ειδικής βιβλιοθήκης. Αν είχα επιχειρήσει να ενημερωθώ για όσα έχουν γραφτεί πάνω σε τόσο πολλά αντικείμενα, μάλλον δεν θα έβρισκα πια καιρό να καταπιαστώ με το γράψιμο.": Ο Αuerbach λειτουργεί ως δημιουργός των δημιουργιών στα οποία αναφέρεται. Συγκροτεί τις δικές του ανταλλαγές με τα όσα διάβασε και με τα όσα βιώνει. Αυτό τον φέρνει πιο κοντά στον Βάλτερ Μπενγιαμιν παρά ας πούμε σε μια φιλολογική αναπαράσταση - δημοσίευση. Δεν αναπαριστά αλλά παριστά. Κι ενώ μπορεί κανείς να διαφωνήσει σε αρκετά σημεία (να για παράδειγμα - και όχι το μόνον - αν διαβάσει παράλληλα και την αγωνία ή τον Δυτικό κανόνα του Μπλουμ κ.ά.) ΕΝΤΟΥΤΟΙΣ η Μίμησι είναι ένας ύμνος στην κριτική απόσταση από την πραγματικότητα και μία πρόταση για το πώς να συγκροτούμε εκ νέου τις παραστάσεις μας για να ξανασκεφτούμε τον μύθο που μας συγκροτεί. Εδώ ο μοντερνισμός και η ύστερη γραφή μας δίνουν αυτή την ευκαιρία: Να φανταστούμε τον εαυτό μας ως ΄Αλλο και έτσι να λειτουργήσει ο μύθος όχι μόνον ως επιστροφή στην πρωταρχική πηγή ή ως επιστροφή στην ταυτότητα αλλά και ως διεργασία των αναρωτήσεων του εαυτού δια του φαντασιακού. Κοντολογίς πώς είμαστε όταν είμαστε και κάτι άλλο από αυτό που νομίζουμε ότι είμαστε. Βλέπεις μετά τον ΄Αουερμπαχ ακολούθησαν οι αφηγήσεις του Αουσβιτς. Και τότε δημιουργήθηκε η ριζική ανάγκη να ειπωθεί το ανείπωτο.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΝΑΥΤΙΛΟΙ
Βαγγέλης Ιντζίδης
υγ. Σπαζοκεφαλιάσω τι να απαντήσω στην Ανία από το Βασίλειο των Ηλιθίων (Dulness from Dunciad)

βαγγελης ιντζιδης είπε...

εννοώ την αγωνία της επίδρασης του Μπλουμ αλλά και άλλα...:)

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Καλησπέρα Ναυτίλοι,

Σας ευχαριστώ κι εγώ για αυτή την εξαιρετική ανάρτηση και την ιδιαίτερα σημαντική παρατήρηση στο τέλος του βιβλίου, ότι δηλαδή κατά τον Άουερμπαχ το βιβλίο οφείλει τη συγγραφή του στην έλλειψη μεγάλης ειδικής βιβλιοθήκης στην Ισταμπούλ, τον τόπο της εξορίας του.

Εκ πρώτης όψεως, τηρουμένων των αναλογιών – για την έκταση του έργου – αυτό μου θύμισε τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη και τη συγγραφή χωρίς πηγές σε ένα νησί στη Σκυροπούλα, του Συμβουλευτικού Εγχειριδίου «περί φυλακής των πέντε αισθήσεων». Η θεμελιώδης διαφορά όμως, είναι ότι ο Άγιος Νικόδημος είχε μια καταπληκτική μνήμη (η περίφημη «ακένωτος μνήμη» του στην οποία έχω αφιερώσει μια ανάρτηση) και έτσι είχε την ειδική βιβλιοθήκη στη μνήμη του. Αναφέρεται δηλαδή από μνήμης σε κείμενα τα οποία είχε κάποτε διαβάσει.

Ο Εριχ Άουρμπαχ όμως μιλά για κείμενα που δε γνωρίζει γιατί δεν είχε την ευκαιρία να γνωρίσει ποτέ. Το καταπληκτικό σε αυτή την ιστορία, όπως άλλωστε επισημαίνει ο ΄Εντουαρντ Σαΐντ στον πρόλογο της Μιμήσεως από την έκδοση του πανεπιστημίου του Πρίνστον:

«Με άλλα λόγια, το βιβλίο οφείλει την ύπαρξή του στην Ανατολική (Oriental) μη Δυτική (non-Occidental) εξορία και προσφυγιά. Και αν ισχύει αυτό, τότε η Μίμησις αφ’ εαυτής δεν είναι, όπως τόσο συχνά θεωρείται, μια μαζική επιβεβαίωση της δυτικής πολιτιστικής παράδοσης, αλλά επίσης ένα έργο που χτίστηκε λόγω μιας σημαντικής αποξένωσης από αυτήν. Ένα έργο που οι συνθήκες και οι περιστάσεις του δεν προέρχονται άμεσα από τον πολιτισμό που περιγράφει με τέτοια αξιοσημείωτη ενόραση και λαμπρότητα, αλλά θεμελιώνονται μάλλον σε μια απόσταση αγωνίας από αυτό».

βαγγελης ιντζιδης είπε...

με άλλα λόγια
ένας δυτικός ξαφνικά ορισθείς από άλλους ως μη δυτικός αυτοεξορίζεται στην ανατολή αναστοχαζόμενος τη δυτικότητά του πριν του την αρνηθούν και επιζητώντας να αναπροσδιοριστεί και ως μη δυτικός
Νομίζω έχει ενδιαφέρον όπως έλεγε και ο Σαιντ να διαβάσουμε τα θεωρητικά κείμενα για τη λογοτεχνία ως εμπειρία που μοιράζεται μέσω της αφήγησης
:)
Β.

ναυτίλος είπε...

Προς Βαγγέλη... σ'ευχαριστώ για τις πολύτιμες παρατηρήσεις σου, ιδιαίτερα για την τελευταία (4), που άλλωστε μαζί με το σχόλιό σου στην Πόλυ δίνει και άλλη μια διάσταση στο μύθο της "Μίμησης".

ναυτίλος είπε...

Προς Πόλυ... μόλις διάβασα την ανάρτησή σου για την "ακένωτον μνήμην" (τι υπέροχη έκφραση όπως άλλωστε και η "κένωση"). Είναι εξαιρετική ανάρτηση!!!
Θαυμάσιο και το σχόλιο του Σαϊντ. Ελπίζω να βρω τον πρόλογό του στο διαδίκτυο(;).

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Ναυτίλε καλημέρα,

Ότι μπόρεσα να βρω είναι στο
Edward W. Said on Erich Auerbach: the Critic in Exile
http://postcolonialweb.org/poldiscourse/said/said2.html


Αξίζει όμως και το:
http://www.slate.com/id/2092224/
με το «How to write, read mimesis» του Jim Lewis


Αν βρεις κάτι περισσότερο να με θυμηθείς. Μακάρι η Μίμησις να βρει αναγνώστες.

Αποστόλης Αρτινός είπε...

Το πραγματικό δεν αναπαρίσταται, είναι άφαντο και υπεράνω. Το έργο αναπαριστά τη σκηνή της δικής του μόνο παράστασης. Μια συνθήκη που συντάσσει άλλωστε και τον απόκοσμο χαρακτήρα του.

βαγγελης ιντζιδης είπε...

βρίσκω ανακουφιστική την υπόμνηση του Αποστόλη Αρτινου για τον απόκοσμο χαρακτήρα του έργου
Μου φαίνεται πως με τόσο οικεία εργαλεία μια ανοίκεια χρήση τους φτάνει για να βγεί κανείς έξω από τον κόσμο ή να πάρει μια στοχαστική απόσταση από τον κόσμο
Αλλά εντός του κόσμου - μήπως είναι και το απόκοσμο; Μήπως τελικά - και πια σήμερα - είμαστε εντός του οικείου ακόμα κι όταν μιλάμε ανοίκεια;
Δεν ξέρω - ίσως και αυτό που σκέφτομαι να με θέτει εκτός του κόσμου ή έστω παρά τον κόσμο - Ωστόσο μου φαίνομαι εντελώς κοινότοπος [στερεοτυπικός-δηλαδή-] τουτέστιν δεν έχω γίνει ακόμα μια τοπική που να παράγει διαφορές (να και η ρητορική ως τέχνη στον αριστοτέλη)
Βαγγέλης ι.

Babis Dermitzakis είπε...

Χαίρομαι Αλέξη που γράφεις για τη Μίμηση, έργο που θεωρώ κορυφαίο. Για τον ρεαλισμό, στον προκρούστη του οποίου ο Λούκατς (τον οποίο κατά τα άλλα θαυμάζω)βάζει τα λογοτεχνικά έργα, πιστεύω ότι υπήρξε απλά ένα διάλειμμα στην ιστορία της λογοτεχνίας, όπως και η δημοκρατία στην ιστορία εν γένει. Για τη μίμηση έγραψα κι εγώ στο blog μου πριν ένα χρόνο.
http://hdermi.blogspot.com/2008/02/erich-auerbach-2005.html

ναυτίλος είπε...

Προς Αποστόλη... σ' ευχαριστώ για την καίρια παρέμβασή σου...

ναυτίλος είπε...

Προς Βαγγέλη... έχεις δίκιο:πολύ συχνά νιώθω ότι είμαστε εντός του οικείου ακόμα κι όταν μιλάμε ανοίκεια...

ναυτίλος είπε...

Προς Μπάμπη... συμφωνούμε περί κορυφαίου. Διάβασα την ανάρτησή σου. Εξαιρετικές οι παρατηρήσεις σου!

Stratos Fountoulis είπε...

Οι Στάχτες σας ευχαριστούν...
http://www.staxtes.com/2013/04/blog-post_9.html