Οδυσσέας - 8

Τζέημς Τζόυς, εκδ. Κέδρος, μτφ. Σωκράτης Καψάσκης.
James Joyce: Ulysses. Folio Society, 2004 (1926).
James Joyce: Ulysses. Penguin 1992 (annotated) (1960)

7. Αίολος

Στο κέντρο του Δουβλίνου, στα γραφεία των εφημερίδων, 12 το μεσημέρι.

Στην καρδιά της Ιουερνικής μητρόπολης

Μπροστά στη στήλη του Νέλσονα τα τραμ έκοβαν ταχύτητα, άλλαζαν ράγιες, άλλαζαν τρολέ, ξεκινούσαν για το Μπλάκροκ, το Κίνγκσταουν και το Ντάλκεϋ, το Κλόνσκη, το Ράθγκαρ και το Τέρενιουρ, το Πάλμεραϊστον παρκ και το Άνω Ράθμαϊνς, το Σάντυμαουντ Γκρην, το Ράθμαϊνς, το Ρίνγκζεντ και το Σάντυμαουντ Τάουερ, το Χάρολντς Κρος . Ο βραχνιασμένος ελεγκτής της Εταιρείας Ηνωμένων Τροχιοδρόμων του Δουβλίνου τα καλούσε να ξεκινήσουν:

- Ρόθγκαρ και Τέρενιουρ!

- Έλα, Σάντυμαουντ Γκρην!

Στη δεξιά και την αριστερή παράλληλο, ένα διώροφο κι ένα μονώροφο κινήθηκαν με θόρυβο και κουδουνίσματα από τη σειρά τους, παρέκκλιναν προς τη κάτω γραμμή, γλιστρήσανε παράλληλα.

- Πάλμερστον παρκ, ξεκίνα!

Ο Λεοπόλδος Μπλουμ πηγαίνει στα γραφεία των εφημερίδων προκειμένου να εξασφαλίσει μια διαφημιστική καταχώριση για έναν πελάτη του. Στον ίδιο χώρο θα βρεθεί και ο Στήβεν Δαίδαλος για να παραδώσει προς δημοσίευση το άρθρο του διευθυντή του.

Ο Μπλουμ ως άλλος Οδυσσέας καταφθάνει στο "πλωτό" νησί του Τύπου, που πλέει κατά πού φυσάν οι άνεμοι... Ο Αίολος αρχισυντάκτης Μάιλς Κρώφορντ και οι δικοί του αερολογούν, τρώγοντας και πίνοντας... άρθρα, ειδήσεις, γεγονότα, κουτσομπολιά, δημοσιογραφικές αναπολήσεις... Έπεα πτερόεντα... Εν μέσω αέρηδων, που προκαλούνται από πόρτες που ανοιγοκλείνουν βίαια, από εκτυπωτικές μηχανές που βρίσκονται σε λειτουργία, από τυπογραφικά δοκίμια που ανεμίζουν, από λόγια μεγάλα που φουσκώνουν τα μυαλά... Δικηγόροι, λογοτέχνες, δημοσιογράφοι συνωστίζονται στο νησί της τέταρτης εξουσίας ρητορεύοντας, αερολογώντας, παπαρολογώντας...

"Με πόσο αστείο τρόπο τούτοι οι δημοσιογράφοι περιστρέφονται όταν τους χτυπήσει ο αγέρας από το άνοιγμα καινούριας εφημερίδας. Ανεμοδείχτες (weatherocks=κοκκόρια των καιρών). Καυτό και κρύο μες στην ίδια ανάσα. Δεν ξέρεις ποτέ ποιον να πιστέψεις. Μια είδηση είναι καλή μέχρι ν' ακούσεις την επόμενη".

Ο "Αίολος" είναι ένα πολύπλοκο κεφάλαιο, φτιαγμένο εξ' ολοκλήρου στο φαιόγκριζο εργαστήρι του Τζόυς. Το κείμενο αν κι ενιαίο κατατεμαχίζεται σε εξήντα εδάφια που φέρουν ως τίτλους επικεφαλίδες γραμμένες στο ύφος των εφημερίδων. Οι αρχικοί σοβαροφανείς τίτλοι δίνουν σταδιακά τη θέση τους σε άλλους, που θυμίζουν σκανδαλοθηρικά έντυπα. Ο Τζόυς σε όλο το επεισόδιο ξεδιπλώνει με τρόπο μοναδικό (και ειρωνικό) πάνω από 50 ρητορικά σχήματα! Ωστόσο, η πραγματικότητα διαφεύγει της ρητορικής ή της λογοτεχνικής σύλληψης... Ο Gilbert στο βιβλίο του έχει καταρτίσει, με τη βοήθεια του Τζόυς, έναν κατάλογο των περισσοτέρων απ' αυτά: μετωνυμία, χιαστί, μεταφορά, ασύνδετο, αποκοπή, συναίρεση, εκφώνηση, επαναφορά, επανάληψη, ταυτολογία, κατάχρηση, ταυτολογία, ανακόλουθο, αναστόμωση, συνήχηση, οξύμωρο, πλεονασμός, μετάθεση, ομοιοτέλευτο, αποσιώπηση, χαριεντισμός, νεολογισμός, σολιψισμός, κατάχρηση, παράταξη, παλίνδρομο, αρχαϊσμός, υπερβολή, άπαξ λεγόμενον, ιρλανδισμός, μπλουμισμός...

Η εικονογράφηση του "Οδυσσέα"

Μέχρι στιγμής έχουν κυκλοφορήσει μόνο τέσσερις επίσημα (δηλαδή μαζί με το κείμενο) εικονογραφημένες εκδόσεις του "Οδυσσέα":

Ο Τζέημς Τζόυς, αν και δεν ήταν υπέρμαχος της ιδέας να εικονογραφήσουν το βιβλίο του, όταν του έγινε πρόταση να κυκλοφορήσει μια έκδοση 1500 αντιτύπων σε εικονογράφηση του διάσημου Ματίς, δέχτηκε και μάλιστα κολακευμένος. Ενώ η έκδοση (The Limited edition Club, New York 1935) ήταν σχεδόν έτοιμη και ο Τζόυς είχε αρχίσει ήδη να υπογράφει τα αντίτυπα, φτάνουν τα 26 παρένθετα (6 πρωτότυπα και 20 παραλλαγές σε χρωματιστό χαρτί) σχέδια του Γάλλου ζωγράφου. Βλέποντάς τα ο Ιρλανδός δημιουργός αντιλαμβάνεται ότι ο Ματίς δεν είχε διαβάσει καθόλου το βιβλίο του και απλά εικονογράφησε κάποια από τα επεισόδια της Οδύσσειας του Ομήρου. Συγχύστηκε μάλιστα τόσο πολύ, που παράτησε τα υπόλοιπα αντίτυπα ανυπόγραφα! Αυτός είναι κι ο λόγος που κυκλοφορούν μόνον 250 βιβλία, από τα 1500, με τις υπογραφές και των δύο δημιουργών.

Το 1979 κυκλοφόρησε η εικονογράφηση του Kenneth Francis Dewey (The Franklin Library), που ακολουθεί πιστά το κείμενο και είναι και η μόνη που μπορεί κάποιος να βρει εύκολα και σε προσιτή τιμή.

Το 1988 η Arion Press (San Francisco) θα κυκλοφορήσει σε 150 αντίτυπα την μνημειώδη εικονογραφημένη έκδοση με τα σχέδια του Robert Motherwell. Δυσεύρετη σήμερα και σε τιμή αστρονομική!

Το 2004, στην επέτειο των 100 χρόνων από την οδύσσεια του Λεοπόλδου Μπλουμ και μάλιστα στις 16 Ιουνίου, η Folio Society θα εκδώσει σε 1750 αντίτυπα, μια πολυτελή έκδοση με σχέδια του Mimmo Paladino, πρόλογο του εγγονού Τζόυς, Stephen James Joyce και εισαγωγή του Jacques Aubert.

Πέρα απ' αυτές τις εικονογραφήσεις, διάφοροι καλλιτέχνες επιχείρησαν να δώσουν τη δική τους οπτική στο κείμενο και κυκλοφόρησαν κάποια σχέδιά τους. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν αυτά του Richard Hamilton, του Saul Field και της Caroline Saltzwedel, που μετέφερε τη δράση στο Αμβούργο (Ein Hamburger Ulysses).

Μεταφραστικά σχόλια

Η μετάφραση του έβδομου κεφαλαίου είναι, κατά τη γνώμη μου, σχεδόν ακατόρθωτη και χρήζει σημειώσεων. Τα λογοπαίγνια, τα σχήματα λόγου και οι ποικίλες αναφορές είναι συνεχείς και καταδικάζουν κάθε μεταφραστική απόπειρα σε αποτυχία. Ο Καψάσκης, αν εξαιρέσει κανείς ελάχιστα σημεία, τα κατάφερε σχετικά καλά και μάλιστα απέφυγε κάποιες γλωσσικές παγίδες με ευφυέστατο τρόπο. Ωστόσο το κείμενο που προκύπτει, όπως είναι αναμενόμενο, υστερεί σε ζωντάνια.

1. σελ. 151, η πρώτη φράση του κεφαλαίου: "Στην καρδιά της ιρλανδικής πρωτεύουσας" ("In the heart of the Ibernian metropolis"). Σωστότερο θα ήταν: "Στην καρδιά της Ιουερνικής μητρόπολης". Το πρωτότυπο κείμενο, όχι χωρίς λόγο, χρησιμοποιεί τη λατινική ονομασία της Ιρλανδίας: Hibernia, η οποία προέρχεται από Έλληνες γεωγράφους. Ο περίφημος Πυθέας ο Μασσαλιώτης (380-310 π.χ), που είχε ταξιδέψει στη βόρεια Ευρώπη φτάνοντας ως τον Αρκτικό κύκλο, της είχε δώσει το όνομα Ιέρνη ενώ ο Κλαύδιος ο Πτολεμαίος (127-151 μ.χ) τη ονόμασε Ιουερνία. Πρώτος ο Τάκιτος την ονομάζει Ibernia, ίσως γιατί τη συνδύασε με το λατινικό χειμώνα: hibernus. Πάντως στα κέλτικα το όνομα είναι: Iweriu (= γη της αφθονίας), απ' όπου προκύπτει το ιρλανδικό Eriu και Eire αλλά και η ποιητική τους παραλλαγή Erin, την οποία ο Τζόυς, όχι τυχαία και πάλι, χρησιμοποιεί στον τίτλο τής σελ. 159. Ο Καψάσκης και τις δυο φορές μεταφράζει με το όνομα Ιρλανδία, καταστρέφοντας την ειρωνική χρήση των ονομασιών από τον Τζόυς, στα συγκεκριμένα σημεία.

2. σελ. 165, δύο τελευταίες σειρές: "Κοροϊδεύει τα πλατειά πόδια του και την περπατησιά του. Νούμερο σαράντα οχτώ. Περπατάει σαν κορυδαλλός" ("Taking off his flat spaugs and the walk. Small nines. Steal upon larks"). Τα πιτσιρίκια, εφημεριδοπώλες, παίρνουν από πίσω τον Μπλουμ μιμούμενα κοροϊδευτικά τον τρόπο που κινείται. Για τις δυο τελευταίες προτάσεις οι απόψεις διίστανται. Ναυτιλόμενος εν μέσω Gifford και Τζόυς θα μπορούσα να τις μεταφράσω: "Κοροϊδεύει τις πλατιές του πατούσες και την περπατησιά του. Διαόλου κάλτσες. Πιάνουν πουλιά στο αέρα". Ή πλέοντας κατά Robert Dent μεριά: "Κοροϊδεύει τις πλατιές του πατούσες και την περπατησιά του. Στην εντέλεια. Σπάνε πλάκα πίσω από την πλάτη του".

3. σελ. 167, στη μέση περίπου: "Οι αρχαίοι ημών πρόγονοι, όπως διαβάζουμε στο πρώτο κεφάλαιο του Γκίνες, αγαπούσαν τα ρέοντα ύδατα"("...as we read in the first chapter of Guinness's, were partial to the running stream"). Στην εισαγωγή του ο μεταφραστής εξηγεί κάποιες επιλογές του ανάμεσα στις οποίες είναι και η παραπάνω: Ο Καψάσκης δέχεται ότι υπάρχουν εκτός από το δικό του τρόπο ανάγνωσης, που αναφέρεται στο βιβλίο καταγραφής ρεκόρ Γκίνες, άλλες δύο, από τις οποίες η πρώτη, η λιγότερο ενδιαφέρουσα κατ' αυτόν, αφορά στη δουβλινέζικη μπύρα Γκίνες. Συνεπώς η φράση θα μπορούσε να διαβαστεί: από την ώρα που αρχίζει κανείς να τα πίνει. Η άλλη ανάγνωση αφορά στην ηχητική ομοιότητα της λέξης "Guinness" με τη "Genesis" και ασυνείδητα μπορεί να διαβαστεί: στο πρώτο βιβλίο της Γένεσης. Πρόκειται δηλ. για μια ανευλαβή αναφορά στη Βίβλο. Η επιλογή όμως του Καψάσκη ακυρώνεται καθώς τα ρεκόρ Γκίνες καθιερώθηκαν τη δεκαετία του '50 κι επομένως δεν υπήρχαν ούτε το 1904, ούτε το 1922.

Ωστόσο δε θα πείραζα τη μετάφραση καθώς δεν μπορεί εύκολα να αποδοθεί το λογοπαίγνιο, που είναι συνδυασμός των δύο παραπάνω αναγνώσεων: Το πρώτο βιβλίο της Γένεσης περιγράφει τη δημιουργία του κόσμου... και των υδάτων. Για τους Ιρλανδούς αντί για το βιβλίο της Γένεσης των Εβραίων υπάρχει το βιβλίο της μπύρας Γκίνες και τα ρέοντα ύδατα είναι τα ανάλογα. Επίσης, αυτό έρχεται σε αντίθεση με τον πολιτισμό των Ρωμαίων (της προηγούμενης παραγράφου) και των Άγγλων, που είναι οι πολιτισμοί των αποχωρητηρίων (water closets)!

4. σελ. 172, τέσσερις σειρές πριν το τέλος λείπει μια πρόταση: "Το τηλέφωνο κουδούνισε".

5. σελ. 175, στη μέση περίπου: "Και θυμιάματα σύννεφα...". Η πρόταση έπρεπε να είναι με πλάγιους χαρακτήρες (italics) και προέρχεται από τον "Κυμβελίνο" του Σαίξπηρ: "Και είθε τα στριφογυριστά θυμιάματα..."

6. σελ. 181, στη μέση περίπου: "Δύο Δουβλινέζες παρθένες..." ("Two Dublin vestals..."). Πρόκειται για "Εστιάδες", παρθένες ιέρειες της θεάς Εστίας... Επίσης, λίγο πιο κάτω αντί "Βάζουν στην άκρη τρία σελλίνια και...", πιο σωστό για την κατανόηση όλης της πρότασης θα ήταν: "Φυλάνε τρία σελλίνια και..."

7. σελ. 186, στην τελευταία επικεφαλίδα: "Οι ατελείς χειροπέδες γαργαλούν υπερβολικά τις παιχνιδιάρες γεροντοκόρες. Η Άννα κάνει μάτι, η Φλο κάνει σχέδια- όμως μπορείς να τις κατηγορήσεις;" ("Diminished digits prove too titillating for frisky frumps. Anne wimbles, Flo wangles -yet can you blame them?"). Ο Καψάσκης μεταφράζει εντελώς λανθασμένα. Οι γεροντοκόρες Άννα και Φλο, στην παραβολή του Στήβεν, βρίσκονται πάνω στη στήλη του Νέλσωνα που εποπτεύει από ψηλά όλο το Δουβλίνο, σύμβολο της αγγλικής κυριαρχίας (το ανατίναξε ο IRA το 1966) και προσπαθώντας να θαυμάσουν την πόλη, τρώνε δαμάσκηνα και πετάνε τα κουκούτσια από το κιγκλίδωμα. Ο Νέλσων ήταν διαβόητος μοιχός και μονόχειρ. Ο Τζόυς αντί να χρησιμοποιήσει τη λέξη: onehanded βάζει τη λέξη: onehandled, δηλ. με ένα χερούλι. Στη καθομιλουμένη του Δουβλίνου έτσι ονομαζόταν κατ' ευφημισμόν το καθίκι (R. Dent), που είχε ένα χερούλι. Έτσι, τον ονομάζει ταυτόχρονα μονόχειρα και καθίκι! Πέρα από αυτή την παρατήρηση, πιο σωστή μετάφραση για το κείμενο που μας ενδιαφέρει θα ήταν: "Τα λιγοστά δάχτυλα αποδεικνύονται πολύ διεγερτικά για τις παιχνιδιάρες γεροντοκόρες. Η Άννα επωφελείται, η Φλο κάνει τα δικά της σχέδια -όμως μπορείς να τις κατηγορήσεις;" Εδώ ο Τζόυς, αναφερόμενος στα λιγοστά δάχτυλα του Άγγλου ναυάρχου και την "επίδρασή" τους στις ανέραστες εστιάδες, υπαινίσσεται το ρόλο των Άγγλων στην Ιρλανδία αλλά και τη στάση των Ιρλανδών απέναντί τους.

"Τα ελληνικά! επανέλαβε. Κύριος! Λέξη λαμπερή! Τα φωνήεντα, τα οπόια αγνοούν οι Σημίτες και οι Σάξονες. Κύριε! Η ακτινοβολία της νοημοσύνης. Έπρεπε να διδάσκω ελληνικά, τη γλώσσα του νοός. Κύριε ελέησον! Οι κατασκευαστές των καμπινέδων και των οχετών δεν θα γίνουν ποτέ αφέντες του πνεύματός μας. Είμαστε υποτελείς του καθολικού ιπποτισμού της Ευρώπης που βούλιαξε στο Τραφάλγκαρ και της πνευματικής αυτοκρατορίας, όχι ενός imperium, που καταποντίστηκε στους Αιγός ποταμούς. Ναι, ναι. Φουντάρισαν. Ο Πύρρος, παραπλανημένος από ένα χρησμό, έκαμε μια τελευταία απόπειρα να αλλάξει τις τύχες της Ελλάδας. Πιστός σε μια χαμένη υπόθεση... Βασίλεια αυτού του κόσμου. Οι κυρίαρχοι της Μεσογείου έχουν καταντήσει σήμερα φελλάχοι."

Σημειώσεις: Οι φωτογραφίες είναι με τη σειρά οι εξής: i) Άποψη του Δουβλίνου σε φωτογραφία εποχής με τη στήλη του Νέλσονα στο βάθος, ii) Σχέδιο του Ματίς για τον Αίολο σε χρωματιστό χαρτί, iii) Σχέδιο του Motherwell με τίτλο: Lungs, για το συγκεκριμένο κεφάλαιο, iv) Το ίδιο σχέδιο του Ματίς σε λευκό χαρτί, v) Ο Λεοπόλδος Μπλουμ από τον Richard Hamilton, vi) Φωτογραφία της στήλης του Νέλσονα, vii) "Το νησί του Αιόλου" έργο του Σαγκάλ.

Το βιβλίο του Gilbert είναι πολύ χρήσιμο για όποιον θέλει να εντρυφήσει στα ρητορικά σχήματα που χρησιμοποιεί ο Τζόυς σ' αυτό το κεφάλαιο. Ο ίδιος αναφέρει ότι πέρασε πολλά απογεύματα συνεργαζόμενος με τον Τζόυς για τη σύνθεση αυτού του ευρετηρίου. Εκτός από το βιβλίο του Gifford, πολύ χρήσιμο είναι και το βιβλίο του Robert Dent: "Colloquial language in Ulysses", που δυστυχώς δεν το έχω αλλά βρήκα κάποιες σελίδες του στο διαδίκτυο. Και όπως πάντα απαραίτητος, ο οδηγός προς ναυτιλομένους του Άρη Μαραγκόπουλου, απ' όπου και η μετάφραση του δεύτερου αποσπάσματος του "Οδυσσέα". Πολύ διαφωτιστική και η εξήγησή του για το χαρακτηρισμό του πολιτισμού των Εγγλέζων ως πολιτισμού των αποχωρητηρίων.