Οδυσσέας - 9

Τζέημς Τζόυς, εκδ. Κέδρος, μτφ. Σωκράτης Καψάσκης.
James Joyce: Ulysses. Folio Society, 2004 (1926).
James Joyce: Ulysses. Penguin 1992, annotated (1960)

8. Λαιστρυγόνες

Στους δρόμους του Δουβλίνου, 1 με 2 μετά το μεσημέρι.

Ο Λεοπόλδος Μπλουμ τριγυρνά στο Δουβλίνο ψάχνοντας να βρει το κατάλληλο μέρος για φαγητό. Συναντάει έναν παλιό του έρωτα και αναπολεί τις καλές μέρες της σχέσης του με την Μόλλυ. Η πρώτη παμπ, που επιλέγει για το μεσημεριανό του, του προκαλεί αναγούλα. Στη δεύτερη, απολαμβάνει ένα σάντουιτς με κρασί Βουργουνδίας και θυμάται μια ερωτική σκηνή με την Μόλλυ από μια εκδρομή τους στο Χάουθ.

"Με ανάστατη καρδιά έσπρωξε την πόρτα του εστιατορίου του Μπάρτον. Η μπόχα τον έπιασε από το λαρύγγι. Διαπεραστική οσμή από σάλτσες κρεάτων και αποπλύματα λαχανικών. Βλέπεις το τάισμα των αγρίων ζώων. Άντρες, άντρες, άντρες. Σκαρφαλωμένοι σε ψηλά σκαμνιά, γύρω από τον πάγκο, με τα καπέλα ριγμένα πίσω, είτε καθισμένοι στα τραπέζια, ζητώντας περισσότερο ψωμί που δεν χρεώνεται, πίνοντας άπληστα, κατεβάζοντας σαν τον λύκο αμάσητη χυλοτροφή, με τα μάτια έξω από τις κόγχες, σφουγγίζοντας υγρά μουστάκια. Ένας ωχρός ιδρωμένος νεαρός σκούπιζε ποτήρι, μαχαίρι, πηρούνι και κουτάλι με την πετσέτα του. Νέα εστία μικροβίων. Ένας άντρας με τη λιγδωμένη πετσέτα του περασμένη στο λαιμό του, σα σαλιάρα μωρού, φτυάριζε θορυβωδώς σούπα στον οισοφάγο του. Ένας άλλος ξανάφτυνε στο πιάτο του, μισομασημένοι χόνδροι, δεν έχει δόντια για να τους μασημασημασήσει. Κόκκαλο από μπριζόλα στη σχάρα. Μπουκώνοντας το στόμα του για να ξεμπερδεύει γρήγορα. Λυπημένα μάτια μεθύστακα. Δαγκώνοντας περισσότερο απ' όσο μπορεί να μασήσει. Έτσι είμαι κι εγώ; Να δούμε τους εαυτούς μας όπως μας βλέπουν οι άλλοι..."

Κυρίαρχο θέμα των "Λαιστρυγόνων" είναι η τροφή. Τροφή που προκαλεί αηδία αλλά και τροφή που, ως αφροδισιακό, διεγείρει τις αισθήσεις και τις μνήμες... Το ιερό και το ανίερο, το αισθησιακό και το αηδιαστικό, η λαγνεία κι η κόπρος, η γαστρονομία και η βουλιμία εναλλάσσονται συνεχώς. Η ηδυπάθεια δίνει τη θέση της στην απέχθεια κι η απόλαυση στον κορεσμό. Μέρη του ανθρώπινου σώματος δεν είναι μόνον τα χείλη, η γλώσσα κι ο ουρανίσκος αλλά κι ο οισοφάγος, το στομάχι με τα γαστρικά του υγρά, τα έντερα και οι οπές αφόδευσης και ούρησης. Το φαγητό και το ποτό γίνονται οχήματα που μεταφέρουν την τζοϋσική κιβωτό των ιδεών. Ο Μπλουμ περιπλανάει, τα μαθητούδια καραμελιάζονται, οι γλάροι καταπινάνε, τα ποντίκια μπυροπίνουν, στις παμπ όλοι καταβροτρώνε, ακόμη και με το μνημονοφιλί γίνεται μεταφορά μασημένης σαλιομπουκιάς! Χαρακτηριστική, στο κεφάλαιο αυτό, η λαιστρυγόνεια φράση: "αισθάνομαι σα να με είχαν φάει και να με ξέρασαν".

Μεταφραστικά σχόλια

Ο Φρανκ Μπάτζεν αναφέρει στο βιβλίο του μια συζήτηση με τον Τζόυς, που μας δίνει μια ιδέα για τον τρόπο με τoν οποίο εργαζόταν:
Τον ρώτησα για τον Οδυσσέα. Τον προχωρούσε;"Εργαζόμουν σκληρά όλη την ημέρα", απάντησε ο Τζόυς."Αυτό σημαίνει ότι σήμερα έγραψες πολλά;", τον ρώτησα.
"Δύο προτάσεις", απάντησε.
Τον κοίταξα λοξά και είδα ότι ο Τζόυς δεν χαμογελούσε. Το μυαλό μου πήγε στον Φλωμπέρ."Αναζητούσες την mot juste (κατάλληλη λέξη);", τον ρώτησα."Όχι", είπε ο Τζόυς. "Τις λέξεις τις έχω ήδη βρει. Αυτό που αναζητώ είναι η ιδανική σειρά των λέξεων μέσα στην πρόταση. Υπάρχει οπωσδήποτε η κατάλληλη σειρά. Νομίζω πως την έχω".

Την παραπάνω εισαγωγή την κάνω για να δείξω, για μια ακόμα φορά, το δύσκολο έργο του μεταφραστή. Η σειρά με την οποία ο Τζόυς τοποθετεί τις λέξεις σε μια πρόταση, η χρήση κάποιων άκλιτων μερών του λόγου που δείχνει λανθασμένη, παροιμίες που νομίζεις ότι τις καταγράφει λανθασμένα γιατί δεν τις θυμάται καλά, σημεία στίξης που φαίνεται μονίμως να τα ξεχνάει... όλα αυτά κάνουν τα αγγλικά του, αναγγλικά (unenglish)!

1. σελ. 187, 2η παράγραφο: "Ένας μελαγχολικός νεαρός της Χριστιανικής Αδελφότητος Νέων, εγκρατής εν μέσω των θερμών γλυκερών αναθυμιάσεων του Γκρέιαμ Λέμον, απέθεσε στο χέρι του Μπλουμ ένα διαφημιστικό φυλλάδιο" (A sombre Y.M.C.A. young man, watchful among the warm sweet fumes of Graham Lemon's, placed a throwaway in a hand of Mr Bloom"). Το "Graham Lemon" είναι ένα μαγαζί με γλυκά στο Δουβλίνο ενώ το Y.M.C.A. θα μπορούσε να μεταφραστεί ως Χ.Α.Ν., αφού και σε μας υπάρχει το αντίστοιχο. Γιατί όμως γράφει: placed a throwaway in a hand of Mr Bloom χρησιμοποιώντας το αόριστο άρθρο "a" αντί του "the" όπως θα ήταν το λογικό; Γιατί για το νεαρό που μοιράζει φυλλάδια, ένα χέρι είναι απλά ένα χέρι στο οποίο θα αφήσει το φυλλάδιό του. Το ότι το χέρι αυτό ανήκει στον Μπλουμ, είναι συμπτωματικό. Η μετάφραση θα μπορούσε να είναι: "Ένας μελαγχολικός νεαρός της Χ.Α.Ν., εγκρατής εν μέσω των θερμών γλυκών αναθυμιάσεων του Γκρέιαμ Λέμον, έβαλε ένα φυλλάδιο σε ένα χέρι τού κου Μπλουμ". Φυσικά η διόρθωση δεν είναι τόσο σημαντική και δεν έχω σκοπό να επιμείνω και σε άλλες παρόμοιες. Απλά την αναφέρω, ως παράδειγμα αυτών που έγραψα παραπάνω.

Αμέσως πιο κάτω το κείμενο συνεχίζει:

"Bloo... me? No. Blood of the Lamb". ("Μπλου... Εμένα εννοεί; Όχι. Αίμα του Αμνού"). Όπως διαπιστώνει κανείς, ο Μπλουμ (Bloom) παίρνοντας το θρησκευτικό φυλλάδιο διαβάζει τη λέξη "Αίμα" (Blood) και προς στιγμή (αφηρημένος ως συνήθως), νομίζει ότι απευθύνεται σ' αυτόν, για να αντιληφθεί αμέσως την παρεξήγηση. Βέβαια αυτό χάνεται στη μετάφραση και δεν βλέπω πώς θα μπορούσε να διασωθεί.

2. σελ. 188, πρώτη σειρά της 2ης παραγράφου: "Από τη γωνία του μνημείου του Οινοχόου" ("Butler's monument house corner"). Το μνημείο δεν είναι του Μπάτλερ αλλά του O'Connell, δίπλα στη γέφυρα Ο' Κόννελλ (Gifford). To σπίτι-κατάστημα του Μπάτλερ, κατασκευαστή μουσικών οργάνων, είναι δίπλα ακριβώς στο μνημείο. Επομένως το σωστό είναι: "Από τη γωνία του σπιτιού του Μπάτλερ δίπλα στο μνημείο". Ο Καψάσκης γενικά δεν μεταφράζει (δεν ελληνοποιεί) τα αγγλικά ονόματα και καλά κάνει, κατά τη γνώμη μου, αν και θα προτιμούσα να χρησιμοποιεί τους λατινικούς χαρακτήρες. Ωστόσο εδώ, ο Μπάτλερ γίνεται οινοχόος (;), όπως και στη σελ. 206, στην 4η σειρά, το "Fairview" γίνεται "Καλλιθέα"!

3α. σελ. 190, 12 σειρά: "Κυλάει πάντα σ' ένα ρεύμα, ποτέ το ίδιο, κάτι παρόμοιο με το ρεύμα της ζωής. Επειδή και η ζωή είναι ένα ρεύμα. Όλα τα μέρη είναι κατάλληλα για διαφημίσεις. Εκείνος ο κομπογιαννίτης, ο γιατρός της βλεννόρροιας, που οι διαφημίσεις του ήταν κάποτε κολλημένες σ' όλα τα ουρητήρια. Δεν τις βλέπουμε πια. Απολύτως εμπιστευτικόν. Ο δρ. Χάι Φρανκς. Δεν του κόστιζαν δεκάρα, όπως και η αυτοδιαφήμιση του Ματζίννι, του χοροδιδασκάλου. Έβρισκε φίλους που κόλλαγαν τα αυτοκόλλητα, ή τα κόλλαγε μόνος του στα δημόσια ουρητήρια, όταν πήγαινε για ένα γρήγορο ξαλάφρωμα. Το πουλάκι μέσα στη νύχτα. Και στην κατάλληλη θέση. Για πόσο καιρό όμως; Η γραμμένη από τον Δήμο στους τοίχους απαγόρευση POST NO BILLS ξεβάφει με τον καιρό και γίνεται POST NO PILLS. Για κάποιον που την έχει αρπάξει και τον τσούζει" ("It's always flowing in a stream, never the same, which in the stream of life we trace. Because life is a stream. All kind of places are good for ads. That quack doctor for the clap used to be stuck up in all the greenhouses. Never see it now. Strictly confidential. Dr. Hy Franks. Didn't cost him a red like Maginni the dancing master self advertisement. Got fellows to stick them up or stick them up himself for that matter on the q.t. running in to loosen a button. Fly by night. Just the place too. POST NO BILLS. POST 110 PILLS. Some chap with a dose burning him").
Το κείμενο είναι σχετικά ελλειπτικό καθώς βρισκόμαστε στο ρεύμα της συνείδησης του Μπλουμ. Ο Καψάσκης για πολλοστή φορά μεταφράζει συμπληρώνοντας τα κενά για να το κάνει πιο κατανοητό. Βέβαια την επιγραφή την αφήνει αμετάφραστη (το "110" το κάνει όμως "NO") καθώς όπως λέει στην εισαγωγή του, θα ήταν εντελώς ακατανόητο το λογοπαίγνιο στα ελληνικά. Βέβαια, πιο πάνω, το Bloom-Blood το μεταφράζει ελληνικά και το λογοπαίγνιο το πήρε το ρεύμα...

Κατ' αρχήν, την πρώτη πρόταση τη μεταφράζει λανθασμένα αν και σε ένα προηγούμενο κεφάλαιο σχεδόν την ίδια, κατά το ήμισυ, τη μεταφράζει θαυμάσια. Δεύτερον, μεταφράζει λανθασμένα άλλη μια πρόταση ("fly by night") και προσθέτει αυθαίρετα ένα σωρό φράσεις για να εξηγήσει την μεταμόρφωση της επιγραφής: "Απαγορεύεται η τοιχοκόλλησις ανακοινώσεων" σε "Απαγορεύεται η τοιχοκόλλησις χαπιών" (στο κείμενο όμως λέει:"Τοιχοκολλήστε 110 χάπια"). Δηλαδή, ότι ξέβαψε με τον καιρό, ενώ σύμφωνα με το κείμενο μάλλον ο τύπος με τη βλεννόρροια την πείραξε λιγάκι για πλάκα. Η μετάφραση που θα πρότεινα είναι η παρακάτω:

"Κυλάει πάντα σ' ένα ρεύμα, ποτέ το ίδιο, που μες στο ρεύμα της ζωής τα ίχνη μας αφήνουμε. Επειδή και η ζωή είναι ένα ρεύμα. Όλα τα μέρη είναι κατάλληλα για διαφημίσεις. Εκείνος ο κομπογιαννίτης, ο γιατρός της βλεννόρροιας, που οι διαφημίσεις του ήταν κάποτε κολλημένες σ' όλα τα ουρητήρια. Δεν τις βλέπουμε πια. Απολύτως εμπιστευτικόν. Ο δρ. Χάι Φρανκς. Δεν του κόστιζαν δεκάρα, όπως και η αυτοδιαφήμιση του Ματζίνι, του χοροδιδασκάλου. Έβρισκε φίλους που κόλλαγαν τα αυτοκόλλητα, ή τα κόλλαγε μόνος του στα δημόσια ουρητήρια, όταν πήγαινε για ένα γρήγορο ξαλάφρωμα. Δουλειά του κώλου. Και στο κατάλληλο μέρος. Το "ΜΗΝ ΚΟΛΛΑΤΕ ΜΗΝΥΜΑΤΑ" έγινε "ΚΟΛΛΑΤΕ ΝΟΣΗΜΑΤΑ", από κάποιον που την άρπαξε και τον τσούζει".

3β. στην ίδια σελ. 190. Λίγο πιο κάτω ο Μπλουμ αναρωτιέται μήπως ο εραστής της γυναίκας του έχει βλεννόρροια. ("He wouldn't surely?") δηλ. "Είναι βέβαιο πως όχι;" ενώ ο Καψάσκης μεταφράζει: "Αυτός ειδικά ποτέ".

3γ. στην ίδια σελίδα, 6 σειρές πριν από το τέλος: "Με την ψυχή σου εσύ, την ονόμαζε η Μόλλυ..." (Met him pikehoses she called it..."). Πρόκειται για την μετεμψύχωση, που τον ρωτούσε η Μόλλυ στο 4ο κεφάλαιο για τη σημασία της, χωρίς να μπορεί να την προφέρει σωστά ("Met him what?"). Ο Τζόυς κάνει ένα λογοπαίγνιο με τρεις λέξεις που έχουν στα αγγλικά παρόμοια προφορά: Μιτιμψικόουζες αντί να γράψει τη λέξη μετεμψύχωση= metempsychosis. Θα πρότεινα την μετάφραση του Μαραγκόπουλου: "Με-την-ψύχωση την έλεγε..."

4. σελ. 194, 4η σειρά: "Καλά είναι, όσο μας δίνει βερεσέ ο φούρναρης, είπε η κ. Μπρην" ("All on the baker's list...). Ο Μπλουμ ρωτάει την κα Μπρην πώς τα πάνε τα παιδιά της. Η σωστή απάντηση είναι: "Όλα τρώνε το ψωμί τους". Είναι ένας τρόπος να λες ότι είναι καλά... αφού μπορούν και τρώνε το ψωμί τους (Gifford).

5. σελ. 195, κάπου στη μέση: "Τι λέει; ρώτησε ο κ. Μπλουμ, παίρνοντας την κάρτα. Φα. Την;-Φα. Την. Φα' την, είπε αυτή. Κάποιος του κάνει πλάκα".("What is it? Mr Bloom asked, taking the card. U.P.? - U.P.: up, she said").

Κάποιος άγνωστος στέλνει μια κάρτα στον κ. Μπρην με τα αρχικά U.P. Αυτός αισθάνθηκε προσβεβλημένος, έχασε την ηρεμία του κι έτρεχε για μηνύσεις. Και οι μεταφραστές αλλά και οι ερμηνευτές έχουν προβληματιστεί με αυτά τα αρχικά. Κατά πάσα πιθανότητα (ανατρέχοντας στον Ντίκενς που το χρησιμοποιεί με την ίδια γραφή σύμφωνα με τον Gifford) έχει την έννοια ότι έχεις τελειώσει, είσαι τελειωμένος, πεθαίνεις. Ο Γάλλος μεταφραστής το αποδίδει: "είσαι τρελός". Εγώ θα πρότεινα, χωρίς απόλυτα να με ικανοποιεί, για το U.P.: "Τ.Ε.Λ.Ο.Σ."

6α. σελ. 198, 7η σειρά: "Η λαίδη Μαουντκάσελ ανέρρωσεν εντελώς εκ του προσφάτου τοκετού της και χθες ίππευσε, συνοδευομένη υπό των κυνηγετικών κυνών της... Αλεπού που δεν τρώγεται . Κάποτε κυνηγάνε για συναγωνισμό ποιος θα χτυπήσει περισσότερα". Πιο σωστό θα ήταν: "Η λαίδη Μαουντκάσελ έχοντας ανακτήσει πλήρως τις δυνάμεις της μετά τη λοχεία, συμμετείχε χθες έφιππη στο κυνήγι της αλεπούς (at the enlargement), συνοδευομένη υπό των κυνηγετικών της κυνών... Αλεπού που δεν τρώγεται. Αλλά και κυνηγοί αυτών που τρώγονται (Pothunters too)". Το κείμενο είναι από εφημερίδα και πολύ σωστά ο Καψάσκης διατηρεί το λόγιο ύφος. Του διέφυγαν όμως οι σημασίες κάποιων εκφράσεων. Μου κάνει εντύπωση που δεν είχε προμηθευτεί το βιβλίο του Gifford, που θεωρείται το πλέον έγκυρο και πρωτοεκδόθηκε το 1974.

6β. στην ίδια σελίδα, 5 σειρές από το τέλος: "Κάθε χρόνο της επιδαψιλεύει τιμές με το επίλεκτον σπέρμα του" ("Hardy annuals he presents her with"). Αν και η μετάφραση ταιριάζει απόλυτα με το πνεύμα των συμφραζόμενων του κειμένου και τη βρίσκω επαρκώς τζοϋσική, ίσως να μην έχει σχέση με το αγγλικό. Ο Gifford δεν το σχολιάζει αλλά σύμφωνα με τον Dent, με το "Hardy annuals" εννοεί ένα περιοδικό του τύπου: "Αγγλίδες σύζυγοι και νοικοκυρές"... Ο κ. Πιούριφοϋ, σύζυγος της κας Πιούριφοϋ, φανατικός μεθοδιστής, λάτρης της υγειινής διατροφής και που έχει σπείρει ένα σωρό κουτσούβελα στη γυναίκα του, είναι λογικό να της δωρίζει κάτι αντίστοιχο. Επίσης, τα "hardy annuals" είναι ανθεκτικά φυτά που ολοκληρώνουν τον κύκλο της ζωής τους μέσα σε ένα χρόνο. Επεκτείνοντας αυτή την ερμηνεία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι της δωρίζει το σπέρμα του, που μέσα σε ένα χρόνο περίπου ολοκληρώνει τον κύκλο του και γίνεται παιδί. Πάντως, δεν μπορώ να πιστέψω ότι ο Καψάσκης μετέφρασε σύμφωνα με τη διαίσθησή του και μόνο. Ίσως να βρήκε κάτι αντίστοιχο στη γαλλική ή γερμανική μετάφραση, τις οποίες συμβουλευόταν. Όπως και να 'ναι, ψηφίζω υπέρ του!

7. σελ. 203, 6η σειρά: "Αυτή είναι η χειρότερη ώρα της μέρας. Ζωτικότητα. Με κάνει να πλήττω, με ταπεινώνει, τη μισώ αυτή την ώρα". Αντί "με ταπεινώνει" (gloomy), πιο σωστό θα ήταν "μου μαυρίζει την ψυχή".

Στη μέση περίπου της ίδιας σελίδας το: "Poached eyes on ghost" το μεταφράζει πληθωρικά σε: "Λες και φυτέψανε αυγά βραστά σ' ένα φάντασμα, αντί για μάτια". Γιατί όχι πιο λιτά και απλά σε: "Μάτια ποσέ σ' ένα φάντασμα";

8. σελ. 206, προτελευταία παράγραφο: "Ύστερα από τον Ρούντυ δεν εύρισκε καμιά ευχαρίστηση όταν το κάναμε" ("Could never like it again after Rudy"). Στην παράγραφο αυτή ο Μπλουμ μιλάει άλλοτε για τον εαυτό και κι άλλοτε για την Μόλλυ. Επειδή λείπει το υποκείμενο δεν είμαστε βέβαιοι, ποιος από τους δύο είναι αυτός που δεν βρίσκει πια ευχαρίστηση στην ερωτική πράξη . Το πιο πιθανόν είναι να πρόκειται για τον ίδιο τον Μπλουμ (Kiberd) κι όχι για την Μόλλυ, που μεταφράζει ο Καψάσκης. Θα μπορούσαμε πάντως να το αφήσουμε και μεις κάπως αμφίσημο: "Ύστερα από τον Ρούντυ καμιά ευχαρίστηση όταν το κάναμε".

9. σελ. 207, 2η παράγραφος: Στην ένατη σειρά αντί "χορικό" εννοεί "χορωδιακό". Στην 4η παράγραφο: "Οι γυναίκες δεν σηκώνουν από κάτω καρφίτσες. Λένε ότι αυτό εμποδίζει το καλό κρεβ." ("A pin cuts lo"). Η παροιμία (Gifford) είναι: "A pin cuts love": "Μια καρφίτσα κόβει την αγάπη" κι ο Τζόυς, όπως συνηθίζει, κόβει στο μισό τη λέξη, αγάπη. Η σωστή μετάφραση είναι λοιπόν: "Μια καρφίτσα κόβει την αγά". "Το καλό κρεβ" δεν καταλαβαίνω πώς προέκυψε.

Λίγο πιο κάτω μετά την πρόταση: "Πες μου τα όλα", και στην αρχή της επόμενης παραγράφου λείπουν δυο μικρές προτάσεις: "Δυνατές φωνές. Λαμπερό μετάξι".

10. σελ. 210, τελευταία παράγραφος. Ο Μπλουμ μπαίνει στην πάμπ του Μπερν και κοιτάει τα ράφια του: "Sardines on shelves. Almost taste them by looking. Sandwitch? Ham and his descendants mustered and bred here. Potted meats. What is home without Plumtree's potted meat? Incomplete. What a stupid ad! Under obituary notices they stuck it. All up a plumtree. Dignam's potted meat". Εδώ ο Τζόυς κάνει λογοπαίγνια ικανά να τρελάνουν και τον πιο ικανό μεταφραστή. Το κείμενο βασίζεται (Gifford) σε ένα κωμικό τετράστιχο του Bombaugh:

"Why should no man starve on the deserts of Arabia?/ Because of the sand which is there./ How came the sandwiches there?/ The tribe of Ham was bred and mustered there"

Ο Χαμ ήταν ένας από τους τρεις γιους του Νώε και θεωρείται ο γεννήτορας της μαύρης φυλής. Ο Νώε όταν πληροφορήθηκε ότι ο γιος του τον είδε μεθυσμένο και γυμνό και τον χλεύασε, καταράστηκε τον Χαμ και τον καταδίκασε να είναι υπηρέτης και δούλος των αδελφών του.
Ο Τζόυς παίζει μεταξύ του Χαμ και του ham=ζαμπόν, των απογόνων (descendants) του Χαμ και των παραγώγων του χοιρινού, που είναι συγκεντρωμένα (mustered) εκεί, ως κύρια υλικά για το σάντουιτς που σκέφτεται να πάρει. To mustered θα μπορούσε να ακουστεί κι ως μουσταρδωμένα (mustard), λέξη που επιλέγει ο Καψάσκης για τη μετάφρασή του, αλλά και το was bred (ανατράφηκε) ως bread (ψωμί). Στη συνέχεια βλέπει τα πήλινα βαζάκια με το χοιρινό πατέ του Plumtree (δαμασκηνιά) και θυμάται την ανόητη διαφήμιση που είχαν βάλει στην εφημερίδα κάτω από τις νεκρολογίες. Όλοι πάνω στη δαμασκηνιά, σημαίνει στριμωγμένοι στη γωνιά δηλ. σε δύσκολη θέση, ενώ το φέρετρο με το λείψανο του Ντίγκναμ του θυμίζει τα πήλινα με το χοιρινό. Ο Καψάσκης τα προσπερνάει όλα αυτά (Ham και δαμασκηνιά) και μεταφράζει κάνοντας τις απαραίτητες περικοπές για να μην μπλέξει τον αναγνώστη του.

Μια τολμηρή μεταφραστική απόπειρα θα μπορούσε να είναι η παρακάτω:

"Σαρδέλες πάνω στα ράφια. Τις γεύεσαι και μόνο που τις βλέπεις. Σάντουιτς; Σολωμός από τα κόκκαλα βγαλμένος είναι κι αυτός εκεί εκτεθειμένος. Πατέ σολωμού σε πήλινα βαζάκια. Τι είναι το σπιτικό δίχως πατέ Δαμασκηνάκη; Σα να του λείπει κάτι. Τι ανόητη διαφήμιση! Ακριβώς κάτω από τις νεκρολογίες. Όλοι παγιδευμένοι πάνω στη δαμασκηνιά. Πατέ Ντίγκναμ σε πήλινα κουτιά".
Βέβαια χάνεται ο Χαμ και η βιβλική αναφορά, το ζαμπόν γίνεται σολωμός και το πατέ χοιρινού γίνεται πατέ σολωμού. Αλλά θέλω να πιστεύω ότι διατηρείται κάτι από το χιουμοριστικό πνεύμα του κειμένου, που στη μετάφραση του Καψάσκη χάνεται εντελώς. Ο Aubert, που επιμελήθηκε τη δεύτερη γαλλική μετάφραση (2004) του Οδυσσέα, αντίθετα με τον Morel της πρώτης, μεταφράζει ευφυέστατα το ham σε ψάρι lotte (πεσκανδρίτσα στα γαλλικά) κάνοντας ταυτόχρονα αναφορά στον βιβλικό Λωτ (Lot ή Loth που προφέρεται το ίδιο) και στους απογόνους του. Αντί για μουστάρδα χρησιμοποιεί το assaisonnées, δηλ. προσθήκη αλατιού (στήλη άλατος έγινε η γυναίκα του Λωτ) και πιπεριού (η πιπεράτη ιστορία της αιμομιξίας του Λωτ με τις κόρες του). Σημειωτέον, ότι τελικά ο Μπλουμ, αηδιασμένος από την προηγούμενη παμπ με την ακατάσχετη κρεοφαγία και από τους συνειρμούς περί Χαμ, νεκρού Ντίγκναμ, χοιρινού πατέ αλλά και κανιβάλων, προτιμάει να φάει ένα σάντουιτς με τυρί γκοργκοντζόλα και μουστάρδα!

11. σελ. 211, 11η σειρά: "Φάτε, πιείτε και ευτυχείτε. Ύστερα από αυτό αρκετοί καταλήγουν στη ψειρού. Μπανταρισμένα κεφάλια" ("Eat, drink and be merry. Then casual wards full after. Heads bandaged"). Σύμφωνα με τα συμφραζόμενα και τον Γκίφορντ η δεύτερη πρόταση δεν έχει μεταφραστεί σωστά ενώ η πρώτη πρόταση προέρχεται από τον Εκκλησιαστή: "Φάγετε, πίετε και ευφρανθείτε. Και μετά, ουρές στα επείγοντα περιστατικά. Κεφάλια μπανταρισμένα".

12α. σελ. 213, 5η σειρά: "Γουλιές κρασιού κατευνάσανε τον ουρανίσκο του. Αυτό δεν μοιάζει με συνηθισμένο κρασί. Πίνεται καλύτερα αυτή την εποχή που κάνει λιγότερο κρύο" ("Sips of his wine soothed his palate. Not logwood that..."). Ο Μπλουμ μαζί με το σάντουιτς πήρε κι ένα ποτήρι κρασιού Βουργουνδίας. Τα κρασιά Βουργουνδίας, ποικιλίας Pinot noir, είναι πιο ανοιχτόχρωμα από τα Port ή τα Μπορντώ, που ήταν δημοφιλή στην Αγγλία και το χρώμα τους είναι από σκούρο πορφυρό έως βυσσινί (port). Κυκλοφορούσε μάλιστα η φήμη (καμιά φορά και στις μέρες μας) ότι τα έβαφαν με χρώμα από το φυτό αιματόξυλο (logwood) για να πετύχουν αυτή την απόχρωση. Ο Μπλουμ ικανοποιείται από τη γεύση του, καθώς τις ζεστές μέρες οι βουργουνδίες πίνονται πιο ευχάριστα από τα άλλα κόκκινα και κάνει τη διαπίστωση ότι αυτό δεν είναι βαμμένο τεχνητά από αιματόξυλο, άρα καλύτερο. Θα μπορούσαμε λοιπόν τη δεύτερη πρόταση να την αποδώσουμε: "Αυτό δεν έχει το χρώμα του αιματόξυλου".

12β. Στην ίδια σελίδα, στο τέλος της προτελευταίας παραγράφου (11η σειρά από το τέλος) λείπει μια πρόταση: "Αχ, έκανε αναστενάζοντας".

13. σελ. 216, 10η σειρά: "Ψηλά στο Μπεν Χάουθ, ανάμεσα στα ροδόδεντρα, μια κατσίκα περπατούσε με σίγουρο βήμα, σκορπίζοντας κορινθιακές σταφίδες". Σε μια έξοχη ερωτική σκηνή του Μπλουμ με την Μόλλυ στην εξοχή, εμφανίζεται ανάμεσα στα ροδόδεντρα μια κατσίκα που σκορπίζει γύρω της τις βιρβιλιές της. Πρόκειται για μια χαρακτηριστική για τον Τζόυς παλινδρομική κίνηση μεταξύ του ευγενούς και του χυδαίου. Στη αισθησιακή αυτή σκηνή, όπου το ζευγάρι αγκαλιάζεται και φιλιέται, κάνει την παρουσία της μια κατσίκα που αμολάει τα κόπρανά της. Ο Τζόυς χρησιμοποιεί, για τα τελευταία, τη λέξη "currants", που είναι οι "μαύρες σταφίδες". Το "κορινθιακές σταφίδες" στη μετάφραση μού φάνηκε πολύ αταίριαστο. Στα αγγλικά χρησιμοποιούν συνήθως το goat's droppings ή το goat's berries.
Επίσης, λίγο πιο πάνω, ο Καψάσκης μεταφράζει το "earwigs" ως "σκουλαρίκια" ενώ πρόκειται για τα έντομα "ψαλίδες", που βρίσκονταν ανάμεσα στα ρείκια και του τσιμπούσαν τα χέρια. Τη μετάφραση ολόκληρου του αποσπάσματος την παραθέτω παρακάτω.

14. σελ. 217, στη μέση περίπου: "Αυτό είναι για τα μικροέξοδά του" ("You can make bacon of that"). Το μπέικον στην αργκό σημαίνει λεφτά κι έτσι ή πρόταση μεταφράζεται: "Μπορείς να στοιχηματίσεις σ' αυτό". (Gifford)

"Δύο μύγες, κολλημένες πάνω στο τζάμι, ζουζούνιζαν, κολλημένες. Κράτησε το γεμάτο ήλιο κρασί του στον ουρανίσκο του και στη συνέχεια το κατάπιε. Λιώνοντας στα πατητήρια σταφύλια της Βουργουνδίας. Με τη ζέστα του ήλιου μέσα του. Μοιάζει με χάδι μυστικό που μου ξαναφέρνει τόσα και τόσα στη μνήμη. Σ' αυτή την υγρή επικοινωνία, οι αισθήσεις του ανταποκρίθηκαν ενθυμούμενες. Μας έκρυβαν οι άγριες φτέρες του λόφου Χάουθ. Πιο χαμηλά η ακρογιαλιά, ουρανός που κοιμάται... Το παλτό μου προσκεφάλι στα μαλλιά της, μες στα ρείκια οι ψαλίδες να μου κεντούν το χέρι κάτω απ' το σβέρκο της, θα με κάνεις χάλια. Α, τι θαύμα! Το χέρι της απαλό και δροσερό απ' τις μυραλοιφές με άγγιξε, με χάιδεψε, τα μάτια της πάνω μου, δεν γύρισαν να κοιτάξουν αλλού. Είχα ξαπλώσει μαγεμένος πάνω της, γεμάτα χείλη ολάνοιχτα, φίλησα το στόμα της. Γιαμ. Απαλά μου έβαλε στο στόμα σουσαμένιο κέικ, ζεστό και μασημένο. Άνοστος πολτός, που το στόμα της είχε ζυμώσει με σάλιο γλυκό και ξινό. Χαρά, το έφαγα, χαρά. Καινούρια ζωή, που τα προτεταμένα χείλη της μου είχαν προσφέρει. Απαλά, ζεστά, κολλώδη, μαστιχένια χείλη. Λουλούδια ήταν τα μάτια της, πάρε με, μάτια που ποθούσαν. Έπεσαν βότσαλα. Έμεινε ακίνητη. Μια κατσίκα. Κανείς. Ψηλά στο Μπεν Χάουθ, ανάμεσα στα ροδόδεντρα, μια κατσίκα περπατούσε με σίγουρο βήμα, σκορπίζοντας μαύρες σταφίδες. Σκεπασμένη από τις άγριες φτέρες γέλασε σφιχταγκαλιασμένη. Μανιασμένα έγειρα πάνω της, τη φιλούσα. Τα μάτια της, τα χείλη της, τον τεντωμένο της λαιμό, καρδιοχτυπώντας, τα γεμάτα γυναικεία στήθη της μέσα στη μπλούζα της, οι μεγάλες στητές ρώγες της. Ξαναμμένος της έβαλα τη γλώσσα στο στόμα. Με φίλησε. Φιλήθηκα. Παραδομένη ολάκερη, μου ανακάτεψε τα μαλλιά. Φιλημένη, με φιλούσε. Εμένα. Και τώρα, να με. Κολλημένες, οι μύγες ζουζούνιζαν".

Σημειώσεις: Οι εικόνες είναι με τη σειρά οι εξής: i) η οδός Γκράφτον στο κέντρο του Δουβλίνου σε φωτογραφία εποχής, ii) έργο του Φλαμανδού ζωγράφου Jacob Jordaens (1593-1678) με τίτλο, "O βασιλιάς πίνει", iii) τοιχογραφία από τη Ρώμη με τους Λαιστρυγόνες να καταστρέφουν τα πλοία του Οδυσσέα, iv) παλιά φωτογραφία της γέφυρας O'Connell, v) σχέδιο του Motherwell με τίτλο "Αρχιτεκτονική", γι αυτό το κεφάλαιο του "Οδυσσέα", vi) φωτογραφία με τα πήλινα γαστράκια του Plumtree και το τετράστιχο της διαφήμισης από κάτω, vii) φωτογραφία σε παμπ του Δουβλίνου (1964) του Erich Hartmann, που απεικονίζει κάποιον να τραγουδάει μπροστά στον πάγκο με τις μαύρες μπύρες, viii) καρτποστάλ εποχής, που απεικονίζει το Χάουθ, ix) έργο του Τσέχου ζωγράφου Viktor Oliva (1861-1928) με τίτλο, "Αυτός που πίνει αψέντι", αναφορά στην πράσινη νεράιδα.

Τα μεταφραστικά σχόλια, που στηρίζονται στις σημειώσεις κάποιου σχολιαστή (Gifford ή Dent ή Kiberd) αναφέρουν το όνομά του. Σε άλλη περίπτωση ανήκουν στο Ναυτίλο. Οι μεταφράσεις των δύο αποσπασμάτων, ιδιαίτερα του δεύτερου, είναι πειραγμένες. Του Ναυτίλου, που βρισκόταν υπό την επιρροή του Τζόυς, είναι και τα παράξενα ρήματα της 3ης παραγράφου. Υπό την επιρροή του Τζόυς ή μάλλον του Μπλουμ και η μπύρα Γκίνες, που έχω δίπλα μου καθ' όλη τη διάρκεια της ανάρτησης. Mε τα παραπάνω σχόλια δεν εξαντλώ τις μεταφραστικές μου παρατηρήσεις στο κείμενο. Πρόκειται για μια προσωπική επιλογή. Ευπρόσδεκτες τυχόν παρατηρήσεις και προτάσεις. Τις γαλλικές μεταφράσεις, όπως και το βιβλίο του Dent (εξαντλημένο και δυσεύρετο) δεν τα έχω. Αλιεύω αποσπάσματά τους στο διαδίκτυο.