Σωκράτης

"Η εικόνα του στην ποίηση και την ιστορία"

Όλοφ Ζιγκόν, εκδ. Γνώση, μτφ. Άννα Γεωργίου.

 

 

 

"Πρώτος ο Σωκράτης παρέλαβε τη φιλοσοφία από τον ουρανό και την εγκατέστησε στις πόλεις και στα σπίτια των ανθρώπων".

Κικέρων

 

 

Ο Ελβετός Όλοφ Ζιγκόν (Βασιλεία 1912-Αθήνα 1998) στο βιβλίο του "Σωκράτης" ξεκινά με τη διαπίστωση ότι είναι αδύνατον να μιλήσουμε για τον ιστορικό Σωκράτη με βάση τα κείμενα που έχουμε στη διάθεσή μας. Ο ίδιος δεν άφησε κανένα γραπτό κείμενο. Το μόνο που γνωρίζουμε, ως αδιαμφισβήτητο ιστορικό γεγονός, είναι η δίκη του, η θανάτωσή του με κώνειο το 399 και το επίσημο κατηγορητήριό του: α) Ο Σωκράτης αρνείται να αναγνωρίσει τους θεούς του κράτους και εισάγει νέες θεότητες ("καινά δαιμόνια"), β) Ο Σωκράτης διαφθείρει τους νέους.

Όσο παράδοξο κι αν μας φαίνεται, είναι γεγονός πως ο,τιδήποτε άλλο γνωρίζουμε για τον Σωκράτη ανήκει στη σφαίρα της... λογοτεχνίας.

 

"Από τη μία πλευρά υπάρχει μία εξαίρετη, λόγω της έκτασης και του πνευματικού της επιπέδου της, φιλολογία, η οποία κατά βάση είναι ποίηση, παρουσιάζεται ως ποίηση και πρέπει να θεωρείται ποίηση. Από την άλλη πλευρά υπάρχει ο Σωκράτης ως ιστορική προσωπικότητα, την οποία ποτέ δεν θα μπορέσουμε να γνωρίσουμε πραγματικά, επειδή κανένας σύγχρονός της δεν μίλησε γι' αυτήν ως ιστορικός".

 

 

 

 

 

Όσο φωτεινή, από ιστορική άποψη, είναι η εποχή όπου έζησε ο δημοφιλέστερος όλων των φιλοσόφων, τόσο αδιαπέραστα σκοτεινός παραμένει ο χώρος μέσα στον οποίον κυριάρχησε ως φιλόσοφος! Τι πραγματικά γνωρίζουμε για τον Σωκράτη; Ποιος Σωκράτης είναι ο πραγματικός;  Η καρικατούρα του σοφιστή στις Nεφέλες του Αριστοφάνη ή ο ηρωικός φιλόσοφος των πλατωνικών διαλόγων; Ο Σωκράτης του Ξενοφώντα ή μήπως του Αντισθένη, του Αισχίνη, του Αριστίππου, του Ευκλείδη και του Φαίδωνα; Τι σημαίνει ο Σωκράτης για την αρχαία φιλοσοφία; Σε τι συνίσταται το φιλοσοφείν του;

Κι όμως, μεγαλώσαμε πιστεύοντας ότι γνωρίζουμε ένα σωρό πράγματα για τη φιλοσοφία του, τον τρόπο διδασκαλίας του, τις απόψεις του περί ηθικής και περί κράτους. Τελικά, οι εικόνες που έχουμε διαμορφώσει για τον Σωκράτη αποδεικνύεται ότι δεν είναι παρά τα είδωλα μιας απροσπέλαστης ιστορικά μορφής. Είδωλα ιστορημένα με τέχνη από τον Πλάτωνα και άλλους Σωκρατικούς. Πρόκειται για αγιογραφίες που συχνά είναι εντελώς διαφορετικές η μία από την άλλη. Δυστυχώς, δεν υπάρχει καμία συγκεκριμένη φιλοσοφική άποψη, της οποίας η διαμόρφωση να μπορεί να αποδοθεί με βεβαιότητα στον ίδιο τον Σωκράτη. Οι λεγόμενοι Σωκρατικοί έκαναν τη λογοτεχνική ανάπλαση της μορφής του "δασκάλου" τους κατά τρόπο που εξυπηρετούσε τις δικές τους φιλοσοφικές απόψεις. Σύμφωνα με τον Ζιγκόν η εξέλιξη της κλασικής φιλοσοφίας μπορεί να εξηγηθεί πλήρως χωρίς αναφορά στον ιστορικό Σωκράτη. Αρκεί μόνον η σωκρατική "λογοτεχνία"...  

 

 

"Ένα είναι βέβαιο: στις επτά δεκαετίες, τις οποίες κάλυψε η ζωή του Σωκράτη, άρχισε πράγματι στην ελληνική φιλοσοφία η μετάβαση από τον πόλο της φιλοσοφίας των αντικειμένων στον πόλο της υπαρξιακής φιλοσοφίας -μια διεργασία, της οποίας η παραδειγματική σημασία παραμένει πρωταρχική ακόμη και για το δικό μας φιλοσοφείν. Ο Σωκράτης υπήρξε σύγχρονός της. Ήταν όμως και ο δημιουργός της; Πιστεύουμε, βέβαια, πως γνωρίζουμε ότι ο Σωκράτης πρέπει να είχε κάποια σχέση με τη διαδικασία εκείνη μέσω της οποίας η ηθική αντιπαρατέθηκε στη φυσική φιλοσοφία... Έργο μας είναι να καθορίσουμε με τη μέγιστη δυνατή αντικειμενικότητα ποια ήταν ή και δεν ήταν η θέση του ιστορικού Σωκράτη μέσα σ' εκείνη την αποφασιστική στιγμή της ιστορίας της ελληνικής φιλοσοφίας".

 

 

 

Η ανάγνωση της μελέτης του Ζιγκόν, όσο παράξενο κι αν ακούγεται, υπήρξε σε πολλά σημεία της συναρπαστική. Ο συγγραφέας μοιάζει σ' αυτό το βιβλίο να κυνηγά ένα φάντασμα... ο ιστορικός Σωκράτης κάθε τόσο του ξεφεύγει και χάνεται εκεί όπου δεν μπορεί να τον συλλάβει.  Πολλές από τις βεβαιότητες που είχα κατέρρευσαν με την ανάγνωση του έργου του. Ανακάλυψα πόσο λίγα γνωρίζουμε για τον πραγματικό Σωκράτη, πόσο διαφορετικά τον παρουσιάζουν αυτοί που τον γνώρισαν, πόσο ασήμαντη ήταν η Αθήνα σαν πόλη-κράτος μέχρι τους περσικούς πολέμους και πόσο βαθιά συντηρητική ήταν η κοινωνία, στην οποία γεννήθηκε η δημοκρατία...

 

 

 

 

 

Τελειώνοντας θα παραθέσω δύο αποσπάσματα από μια συζήτηση μεταξύ του συγγραφέα και του Παν. Δρακόπουλου (δημοσιευμένη στο περιοδικό Εποπτεία το 1981):

 

1.

Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός στηρίζεται πάνω σε τρία θεμέλια: στον ιου­δαϊσμό της Παλαιάς Διαθήκης, στον ελληνισμό και στην ουσία του ρωμαϊσμού. Ο ιουδαϊσμός εκπροσωπεί την αμείλικτη εμμονή και συγχρόνως τη γεμάτη πάθος πνευματικότητα ενός θεοκρατικού τρόπου ζωής. Ο ρωμαϊσμός προσφέρει στην Ευρώπη την εμμονή σ’ ένα imperium και επί πλέον, την ικανότητά του να συγκροτεί πολιτειακούς θεσμούς ικανούς να επιβιώ­νουν. Μεταξύ αυτών των δύο βρίσκεται ο ελληνισμός. Ο ελληνισμός προ­σέφερε την ανεξάντλητη διερώτηση— εννοώ την τάση του να ερωτά για τα πάντα, να μη δέχεται taboo, κι ακόμα, την αμφισβήτηση των θεσμών, την αμφισβήτηση κάθε παγιοποιημένης κατάστασης και του ιδίου του εαυτού του. Το απορείν και διαλέγεσθαι, δηλαδή.

 

2.

 Ο προσανατολισμός προς τον αρ­χαίο ελληνικό κόσμο, γίνεται εκ των ουκ άνευ όρος διάσωσης της κοινωνίας. Θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς ως ατύχημα της μετά την αρ­χαιότητα ιστορίας της Ευρώπης, το γεγονός ότι η αμετρία του μεσαίωνα προκάλεσε την αντίστροφη αμετρία των νεωτέρων χρόνων. Με τον όρο «αμετρία» δεν εννοώ μιαν οποιαδήποτε ύβρι, αλλά την απώλεια μιας ισορ­ροπίας. Ο ελληνικός κόσμος αντιπροσωπεύει μιαν ισορροπία προς πολλές κατευθύνσεις: ισορροπία μεταξύ εμπιστοσύνης και δυσπιστίας προς τον άν­θρωπο, μεταξύ ατόμου και κοινωνίας, μεταξύ δογματικής μεταφυσικής και άρνησης κάθε μεταφυσικής κ.τ.ό. Έτσι, ο ελληνισμός έχει να προσφέρει μια δεκτικότητα προς όλες τις δυνατότητες, δεκτικότητα που χάσαμε στο με­σαίωνα και στους νεώτερους χρόνους.

Βεβαίως, θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι ο μεσαίωνας και οι νεώτεροι χρόνοι δεν είναι οι μόνοι υπεύθυνοι για την απώλεια που ανέφερα. Μετέ­χουν των ευθυνών τα δύο θεμελιακά στοιχεία: ο ιουδαϊσμός και η Ρώμη. Έτσι, ενώ πρέπει να αναγνωρίσουμε τη συνεισφορά τους στον πολιτισμό (δεν μπορώ να φαντασθώ τι θα ήταν ο ευρωπαϊκός κόσμος χωρίς τους προ­φήτες και τους ψαλμούς, ή χωρίς το ρωμαϊκό δίκαιο, τον Κικέρωνα, τον Οράτιο κ.ά.), πρέπει να δεχθούμε επίσης ότι η σκληρή εμμονή τους, η βεβαιότητά τους ότι αποτελούν εκλεκτούς λαούς, επέδρασε όπως ένας κακός σπόρος στον πολιτισμό. Η ιδέα του περιούσιου λαού ήταν απολύτως ξένη στους Έλληνες —και η συζήτηση περί αθηναϊκού ή σπαρτιατικού ή μακεδονικού ιμπεριαλισμού, θεωρώ πως είναι το προϊόν δεινής παρεξήγησης. Ούτε η Ρώμη ούτε το Ισραήλ, ενδιαφέρθηκαν ποτέ για τη μετάδοση πολιτι­σμού στους γείτονες, πράγμα το οποίο αποτέλεσε τη μέριμνα των Ελλή­νων. Και επέτυχαν πολλά, στους Σκύθες, στους Αιγυπτίους, στους Πέρσες κ.ά. Η συνείδηση ότι αποτελείς ένα λαό ανάμεσα στους άλλους λαούς, και μάλιστα, ανάμεσα σε λαούς οι οποίοι βασικά είναι ισότιμοι με σένα, είναι χαρακτηριστικό μόνο των Ελλήνων.

Μπορούμε, λοιπόν, να ισχυρισθούμε βάσιμα ότι οι αρχαίοι Έλληνες, και μόνον αυτοί, είναι σε θέση να μας βοηθήσουν να ξεπεράσουμε τον άκαμπτο δογματισμό στον οποίο, τόσο ο μεσαίωνας όσο και οι εκ διαμέτρου αντίθετοι νεώτεροι χρόνοι μας έχουν εμπλέξει.

Νομίζω πως αυτά αρκούν για να δείξουν πώς εγώ αντιλαμβάνομαι την ενασχόληση με την αρχαιότητα.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Σημειώσεις:  Τα έργα που κοσμούν την ανάρτηση είναι του Jacques-Louis David (O θάνατος του Σωκράτη, 1787) και του Jean-Baptist Regnault (Ο Σωκράτης τραβά τον Αλκιβιάδη από την αγκαλιά της Ασπασίας, 1785). Στη μετάφραση της Γεωργίου όλα τα κείμενα των Σωκρατικών αναφέρονται ως Σωκρατική ποίηση και όχι ως λογοτεχνία που προτιμώ προσωπικά ως όρο. Προφανώς μεταφράζει κατά λέξη το γερμανικό Dichtung, δηλ. Ποίηση, καθώς ο Ζιγκόν φαίνεται να χρησιμοποιεί τη λέξη με τη διευρυμένη σημασία που της είχε δώσει ο Αριστοτέλης. Αντίστοιχη με τη διατύπωση του Κικέρωνα (που πιθανόν να μην είναι ακριβής) είναι και η διατύπωση του Αριστοτέλη: "επί Σωκράτους δε..., το ζητείν τα περί φύσεως έληξε, περί δε την χρήσιμον αρετήν και πολιτικήν απέκλιναν οι φιλοσοφούντες". Το βιβλίο το διάβασα με αφορμή την ενασχόληση του γιου μου, του Αντώνη, με τον Σωκράτη, στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα. Δική του υπενθύμιση είναι και η παραπάνω ρήση του Αριστοτέλη. Βρίσκεται στη Β' Λυκείου και αποστηθίζει την εισαγωγή του σχολικού βιβλίου ως προετοιμασία για τις Πανελλαδικές. Παρόλο που άκουγε με πολύ ενδιαφέρον τα αποσπάσματα του βιβλίου που του διάβαζα, στο τέλος μου είπε ότι καλά θα έκανε να τα ξεχάσει όλα αυτά γιατί μπορεί κατά λάθος να του ξεφύγει τίποτα σε κάποιο διαγώνισμα και να του αφαιρεθούν βαθμοί. Οι εντολές είναι σαφείς: μόνον ότι αναφέρεται στο σχολικό βιβλίο και τίποτα παραπάνω! Μάλιστα το ιδανικό θα είναι να το ακολουθούν κατά λέξη!