Καταπάτηση

 

"Η Iστορία είναι ένας εφιάλτης από τον οποίο προσπαθώ να ξυπνήσω" (Τζέημς Τζόυς)

Ο χρόνος που καλύπτει η Καταπάτηση αρχίζει περίπου από κει που τελειώνει η Μεγάλη Πλατεία και τελειώνει κάπου στα μέσα της δεκαετίας του '80. Εδώ, συμπλέκονται αριστοτεχνικά τρία επίπεδα αφήγησης:

Α. Η κεντρική τριτοπρόσωπη, που χωρίζεται σε δέκα διακριτά κεφάλαια. Μας αφηγείται μέρες από τη ζωή του κεντρικού ήρωα, του δημοσιογράφου Δημήτρη. Αφήγηση ελλειπτική, συνειρμική, που ανατρέπει τη χρονική αλληλουχία των γεγονότων και η οποία, αν και τριτοπρόσωπη, είναι στη ουσία ένας εσωτερικός μονόλογος.

Β. Σε αυτά τα 10 κεφάλαια, με πλάγια στοιχεία, παρεμβάλλονται στιγμιότυπα μας ατέρμονης δίκης για ένα χωράφι του Δημήτρη, που του έχει καταπατήσει ένας παλιός αντάρτης.

Γ. Εννέα κεφάλαια, που κάθε φορά διαδέχονται εκείνα της κεντρικής αφήγησης με τίτλο, "Οι νεότεροι κλώνοι". Πρωτοπρόσωπη, παραδοσιακή, όπου και αναφέρονται τα περιστατικά που σχετίζονται με την αυτοκτονία της αδελφής του, Αντιγόνης, στα 1951.

Ο Μπακόλας, μετά την αριστουργηματική Μεγάλη Πλατεία, γράφει ένα γοητευτικό, ωραίο μυθιστόρημα χρησιμοποιώντας για μια ακόμη φορά νέους τρόπους αφήγησης. Κι εδώ, η κληρονομιά του παρελθόντος συντρίβει τους ήρωες. Το βάρος της ιστορίας, ακόμη κι όταν αυτή έχει φύγει από το προσκήνιο, είναι ασήκωτο. Τα τραγικά γεγονότα του παρελθόντος: οι πόλεμοι, η Κατοχή, ο Εμφύλιος, στοιχειώνουν τους ήρωες και έχουν καταπατήσει το παρόν τους προδικάζοντας ακόμη και το μέλλον τους. Όλες οι προσπάθειες του Δημήτρη να διεκδικήσει την τωρινή ζωή του από το παρελθόν της, αποβαίνουν μάταιες, όπως μάταιες και οι συνεχείς δίκες για το χωράφι που του έχουν καταπατήσει.

Προοίμιο στο Σύνταγμα των ΗΠΑ

 

Πρόσφατα παρέλαβα ένα καθυστερημένο χριστουγεννιάτικο δωράκι από Αμερική. Ένας όμορφος φάκελος από Arion Press, που περιείχε το προοίμιο στο Σύνταγμα των Η.Π.Α. Αποτελείται από 52 λέξεις και συντάχθηκε το 1787. Αξίζει μια προσεκτική ανάγνωση.

"We the people", ούτε κάποιος Θεός ούτε κάποιος μονάρχης αλλά εμείς.

"a more perfect union", όχι κάτι απόλυτα τέλειο ούτε κάποιον επί γης παράδεισο, αλλά το κατά δύναμιν.

"secure the blessings of liberty to ourselves and our posterity", η δημοκρατία που δημιουργούμε δεν θα είναι μόνο για μας αλλά θα προσπαθήσουμε να την εξασφαλίσουμε και για τις επόμενες γενιές. Η δημοκρατία είναι μια συνεχής πορεία. Ποτέ δεν κατακτάται αλλά συνεχώς προσεγγίζεται και μαζί της και η ευημερία (welfare) των ανθρώπων.

Όλα αυτά, βέβαια, μπορεί σε πολλούς να ακούγονται αφελή και κοινότοπα. Έχουν γραφτεί αμέτρητες αναλύσεις γι' αυτές τις 52 λέξεις, όπως και για ένα σωρό άλλα εμβληματικά κείμενα του ανθρώπινου πολιτισμού. Συνήθως, όμως, αυτό που θέλουν να πουν είναι κάτι απλό και ουσιώδες.

Λένε πως τον 1ο αιώνα μ.Χ πλησίασε, μπροστά στους φίλους του, τον λόγιο ραβίνο Χιλέλ, ένας τύπος πλακατζής και του ζήτησε να του εξηγήσει όλη την Τορά, μέσα σε τόσο λίγο χρόνο όσο ένας άνθρωπος μπορεί να στέκεται στο ένα του πόδι. Και αμέσως στάθηκε στο ένα του πόδι και περίμενε. Ο ραβίνος του απάντησε ψύχραιμα: "Μην κάνεις ποτέ στον πλησίον σου, αυτό που είναι απεχθές σε σένα. Αυτό λέει όλη η Τορά. Τα υπόλοιπα είναι σχόλια σ' αυτό. Πήγαινε λοιπόν και μελέτησε".

Η ιστορία του ανθρώπινου σώματος

 

Ο Ντάνιελ Λίμπερμαν, με σαφήνεια και χούμορ, μάς οδηγεί σε ένα συναρπαστικό ταξίδι στην ανθρώπινη εξέλιξη. Εξηγεί διεξοδικά πώς οι εξελικτικές δυνάμεις έχουν διαμορφώσει το ανθρώπινο είδος, όπως το ξέρουμε. Από τη μετάβαση στο διποδισμό και τις αλλαγές στα μέρη του σώματος, που συνεπάγεται μια τέτοια μετάβαση, έως στη δημιουργία των πρώτων αγροτικών κοινωνιών και ακόμη πιο πέρα. Εξισορροπεί μια ιστορική προοπτική με μια σύγχρονη, εξετάζοντας τα χαρακτηριστικά των προγόνων μας τόσο προσεκτικά όσο κοιτάζει προς στο μέλλον, ενώ αναρωτιέται πώς μπορούμε να ελέγξουμε το πεπρωμένο του είδους μας. Υποστηρίζει ότι η πολιτιστική εξέλιξη είναι τώρα η κυρίαρχη δύναμη της εξελικτικής αλλαγής που ενεργεί στο ανθρώπινο σώμα και επικεντρώνεται σε αυτό που αποκαλεί «ασθένειες αναντιστοιχίας» που προκαλούνται από τη μη συμφωνία μεταξύ γονιδίων και περιβάλλοντος. Δεδομένου ότι ο ρυθμός της πολιτιστικής εξέλιξης ξεπέρασε τον ρυθμό της βιολογικής εξέλιξης, οι ασθένειες αναντιστοιχίας έχουν αυξηθεί στο σημείο όπου οι περισσότεροι από εμάς υποφέρουμε ή και πεθαίνουμε από τέτοιες αιτίες. Ουσιαστικά, η σύγχρονη ζωή έχει δημιουργήσει αναντιστοιχίες μεταξύ των ικανοτήτων - προσαρμογών μας και των πιέσεων που ασκούμε στο σώμα μας απομακρύνοντάς το όλο και περισσότερο από τους σκοπούς για τους οποίους αυτό εξελίχθηκε.

"Όπως δεν ζούμε στον καλύτερο των δυνατών κόσμο, έτσι και το σώμα μας δεν είναι το καλύτερο απ' όλα τα δυνατά σώματα. Ωστόσο, είναι αυτό που θα έχουμε πάντοτε και αξίζει να το απολαμβάνουμε, να το φροντίζουμε και να το προστατεύουμε. Το παρελθόν του ανθρώπινου σώματος διαμορφώθηκε μέσω της επιβίωσης του σχετικά καταλληλότερου, αλλά το μέλλον του εξαρτάται από τον τρόπο που το χρησιμοποιούμε σήμερα. Στο τέλος του έργου Καντίτ, της κριτικής του Βολταίρου στην αυτάρεσκη αισιοδοξία, ο ήρωας βρίσκει τη γαλήνη, δηλώνοντας: "Πρέπει να καλλιεργήσουμε τον κήπο μας". Σε αυτό θα προσέθετα: Πρέπει να καλλιεργήσουμε το σώμα μας".

Μυθολογία

 

Μυθολογία (12 αλληλένδετα αφηγήματα) του Νίκου Μπακόλα.

Η Μυθολογία είναι ένα διαμάντι της ελληνικής πεζογραφίας, που μάλλον δεν έχει λάβει την προσοχή που του αξίζει από τους αναγνώστες. Τα αλληλένδετα αφηγήματα συνθέτουν μια οικογενειακή saga: H ιστορία του Νικόλα, που φτάνει στη τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη το 1880 και προσπαθεί να βρει την τύχη του. Κάνει εμπόριο, δημιουργεί μια αξιοσημείωτη περιουσία για τον εαυτό του και την οικογένειά του, για να ακολουθήσει η αναπόφευκτη συντριβή... Η αφήγηση σταματά κάπου στα 1920.

Η γραφή του Μπακόλα εδώ, σε σχέση με εκείνη του Κήπου των πριγκίπων, γίνεται πιο παραδοσιακή και ο ρυθμός της πρόζας του συναρπαστικός. Οι φράσεις, η στίξη, η σύνδεση των προτάσεών του, δημιουργούν έναν μουσικό ρυθμό και κάνουν αυτό το βιβλιαράκι των 80 σελίδων κάτι το μοναδικό. Διάβασα και ξαναδιάβασα το μυθιστόρημα απαγγέλοντάς το για να το απολαύσω περισσότερο.

Στη Μυθολογία συμπλέκεται και πάλι η ατομική μοίρα με την ανθρώπινη. Η ιστορία του τόπου με την ιστορία των ηρώων της. Η προσωπική περιπέτεια με τα ιστορικά γεγονότα που βαραίνουν πάνω της. Όλα αυτά όμως έντεχνα ενορχηστρωμένα.

Το βιβλίο που διάβασα είναι η πρώτη έκδοση του 1977 (Εξάντας) και δεν θα έλεγα ότι είναι αντάξια ενός τέτοιου μυθιστορήματος. Η επόμενη έκδοση είναι του 1986, από Παρατηρητή, που πιθανόν να είναι και αυτή εξαντλημένη. Αναρωτιέμαι πώς είναι δυνατόν ένα τόσο έξοχο λογοτεχνικό έργο να έχει διαφύγει την προσοχή των εκδοτών...

Ντον Τζοβάνι

 

Μερικές σκέψεις με αφορμή την ωραία παράσταση της όπερας του Μότσαρτ, που ξεκίνησε να παίζεται στο κανάλι της Εθνικής Λυρικής Σκηνής (GNO TV).

1. "Μια μουσική κοσμογονία όπου συνυπάρχουν το ευτελές και το ανεκτίμητο της ανθρώπινης φύσης, το τραγικό και η φάρσα, το μεγαλειώδες και το γελοίο, ο αισθησιασμός και η πνευματικότητα, η ζωή και ο θάνατος με όλες τις μορφές του", έγραφε ο Αλεξάντρ Ουλίμπισεφ για τον Ντον Τζοβάνι του Μότσαρτ το 1843. Κάθε φορά που βλέπω ή ακούω τον Ντον Τζοβάνι νιώθω να επιβεβαιώνονται τα παραπάνω.

2. Ο Μότσαρτ το κατέγραψε ως opera buffa αλλά, ακόμη κι αν ο σκηνοθέτης επιλέξει να το ανεβάσει έτσι, ως buffa (κωμική όπερα), κάτι που δεν συμβαίνει πάντα, η σκηνή του δείπνου δεν μπορεί παρά να είναι δραματική. Η συγκλονιστική μουσική δεν θα επιτρέψει τίποτε άλλο!

3. Για σκεφτείτε: Ένα άγαλμα εγκαταλείπει το ταφικό μνημείο, περπατάει, μιλάει και εκδικείται τον άνθρωπο που σκότωσε το πρότυπό του. Τι πιο γελοίο, πιο αφελές! Κι όμως, η εμφάνιση του πέτρινου καλεσμένου στο δείπνο δεν ενοχλεί, δεν φαίνεται καθόλου αφελής αλλά αντίθετα, έχει μια τραγική και εξαιρετικής έντασης μεγαλοπρέπεια, χάρη στη μουσική μεγαλοφυία του Μότσαρτ.

4. Οι βασικότεροι χαρακτήρες του έργου, αντίθετα με αυτό που συνηθίζεται στις περισσότερες όπερες, είναι πολυδιάστατοι. Εκτός από τον Ντον Τζοβάνι, υπάρχει η αινιγματική Ντόνα Άννα, η σκληρή αλλά και υποχωρητική Ντόνα Ελβίρα, η πονηρούλα και παιχνιδιάρα Τζερλίνα και τέλος, ο πιο πολυσύνθετος "υπηρέτης", ο Λεπορέλλο. Έπρεπε να περάσουν πάνω από 150 χρόνια για να δούμε κάτι ανάλογο με τον υπηρέτη του Λόουζι και του Πίντερ...

5. Ο Μότσαρτ ακολουθεί το λιμπρέτο του ντα Πόντε και την παράδοση που θέλει τον πρωταγωνιστή του ένα κάθαρμα, που αποπειράθηκε να βιάσει, εξαπάτησε, ξυλοφόρτωσε, ακόμη και σκότωσε, με στόχο να ικανοποιήσει τη λαγνεία του και πρέπει να λάβει την τιμωρία που του αξίζει. Ωστόσο, διαισθάνεσαι ότι φροντίζει να μην αμαυρώσει υπερβολικά την εικόνα του. Υπάρχει πάντα και ένας Ντον Τζοβάνι αρχοντικός, που χαίρεται τη ζωή, τον έρωτα, τον χορό, τη μουσική, το κρασί, που είναι γενναιόδωρος και φιλόξενος, που ακόμη και οι εξαπατηθέντες συνεχίζουν να σαγηνεύονται απ' αυτόν και προπάντων, στη σκηνή του θανάτου του, δεν υποχωρεί, δεν υποκρίνεται, δεν μετανοεί και θαρραλέος, μένει συνεπής στη στάση ζωής του, για να τον δεχτούν τελικά οι φωτιές της κόλασης.

6. Στην πρεμιέρα της 29ης Οκτωβρίου 1787, στην Πράγα, ανάμεσα στους θεατές ήταν και ο 62χρονος Τζάκομο Καζανόβα. Ήταν φίλος με τον ντα Πόντε και λέγεται μάλιστα ότι είχε συνεργαστεί με τον Μότσαρτ σε κάποιους διαλόγους του έργου, καθώς ανάμεσα στα γραπτά του είχαν ανακαλυφθεί αποσπάσματα από το λιμπρέτο.

Ευγνωμοσύνη

 

Ο Όλιβερ Σακς έγραψε αυτά τα τέσσερα μικρά κείμενα λίγο καιρό πριν από το θάνατό του και αφού είχε διαγνωσθεί με μια ανίατη μορφή καρκίνου. Πρόκειται για εξαιρετικά κείμενα-ύμνους στη μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου και στην ευγνωμοσύνη για το δώρο της ζωής.

Ο Σακς στις δύσκολες στιγμές της ζωής του έβρισκε παρηγοριά στα στοιχεία του περιοδικού πίνακα. Την περίοδο πριν από το θάνατό του, συγκέντρωσε και πάλι, όπως όταν ήτανε παιδί, μέταλλα και ορυκτά ως σύμβολα της αιωνιότητας. Στο γραφείο του κεντρική θέση κατείχε το στοιχείο αρ. 82 (μόλυβδος), ενθύμιο των ογδοηκοστών δεύτερων γενεθλίων του, μαζί με το βισμούθιο, το στοιχείο αρ. 83, για τα επόμενα γενέθλια, που δεν πρόλαβε να γιορτάσει.

"Τα τελευταία δέκα χρόνια περίπου, βιώνω με αυξανόμενη επίγνωση τους θανάτους συνομηλίκων μου. Η γενιά μου αποχωρεί σιγά σιγά και τον κάθε θάνατο τον νιώθω μέσα μου σαν ρήξη, σαν να μου αποσπάται βίαια ένα κομμάτι του εαυτού μου. Κανείς δεν θα 'ναι σαν κι εμάς όταν πια χαθούμε, αλλά και πάλι κανείς ποτέ δεν είναι σαν οποιονδήποτε άλλο. Αυτοί που πεθαίνουν είναι αναντικατάστατοι. Αφήνουν πίσω τους κενά που δεν μπορούν να γεμίσουν, γιατί η μοίρα -η γενετική και νευρωνική μοίρα- κάθε ανθρώπου είναι να είναι μοναδικός, να ακολουθεί το δικό του μονοπάτι, να ζει τη δική του ζωή, να βιώνει τον δικό του θάνατο. Δεν προσποιούμαι ότι δεν φοβάμαι. Αλλά το κυρίαρχο συναίσθημα μέσα μου είναι η ευγνωμοσύνη. Αγάπησα και αγαπήθηκα, μου έδωσαν πολλά κι έδωσα κάτι κι εγώ με τη σειρά μου, διάβασα και ταξίδεψα και στοχάστηκα και έγραψα... Μα, πάνω απ' όλα, υπήρξα ένα συνειδητό ον, ένα σκεπτόμενο ον, σε τούτο τον όμορφο πλανήτη, κι αυτό από μόνο του αποτελεί τεράστιο προνόμιο και σπουδαία περιπέτεια".

(μετάφραση Γιώργου Πάντσιου)

Ο κήπος των πριγκίπων

 

Ο Νίκος Μπακόλας στον αστερισμό του Φώκνερ...

Στον Κήπο των πριγκίπων έχουμε την ανάπλαση του μύθου των Ατρειδών, όπου τη θέση του Τρωικού πολέμου έχει πάρει η Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή. Όλα τα φωκνερικά γνωρίσματα είναι παρόντα σε αυτό το ενδιαφέρον μυθιστόρημα, που για μένα λειτουργεί ως ένα πρώτο στάδιο για την κατάκτηση της κορυφής που βρίσκεται στη Μεγάλη Πλατεία:

Μονόλογοι των ηρώων (που απαρτίζουν και τα κεφάλαια του έργου) σύμφωνα με τη ροή της συνείδησης και τους συνειρμούς της σκέψης, τεχνική της σπασμένης χρονικής ακολουθίας, παραλληλία ανάμεσα σε έναν αρχαίο μύθο και στη σύγχρονη μυθιστορία, ήρωες που φέρουν το βάρος μιας καταδίκης που τους οδηγεί τελικά στην αναπόφευκτη συντριβή.

Να σημειώσω ότι το βιβλίο εκδίδεται το 1966 ενώ τρία χρόνια νωρίτερα, το 1963, ο Μπακόλας έχει μεταφράσει το εμβληματικό έργο του Φώκνερ, "Η βουή και το πάθος".